Καίτη Βασιλάκου: Καλλιτέχνες σε εποχή παρακμής

Προσωπογραφία από το Φαγιούμ, 1-3 αι. μΧ

Μπορεί σε μια εποχή παρακμής, όταν η καλλιτεχνική δημιουργία έχει ξεπέσει και τίποτα σημαντικό δεν παράγεται, μπορεί άραγε κάποιος καλλιτέχνης προικισμένος με μεγάλο ταλέντο να δημιουργήσει σπουδαίο έργο που θα περάσει στις επόμενες γενιές; Η προσωπική μου άποψη είναι ότι όχι, δεν θα μπορέσει να το κάνει.

Είμαστε απολύτως προσδιορισμένοι από την εποχή που ζούμε, δεν μπορούμε να την υπερβούμε. Λένε πως ο μεγάλος καλλιτέχνης δημιουργεί για την επόμενη γενιά και όχι για τη σύγχρονή του, αλλά μια εποχή παρακμής μετρά πολλές γενιές, επομένως όσο μεγάλος κι αν είναι ένας καλλιτέχνης, δεν μπορεί να υπερπηδήσει μια σειρά γενιές, δεν μπορεί να βρεθεί διακόσια χρόνια μπροστά.

Ποσειδών ή Δίας, 460 πΧ

Στα χρόνια της ελληνιστικής και κατόπιν της ελληνορωμαϊκής τέχνης, δηλαδή επί αιώνες, έχουμε καλλιτέχνες που παρήγαγαν πλούσιο έργο και καλό. Δεν έχουμε όμως αριστουργήματα, όπως την εποχή των κλασικών χρόνων. Οι δημιουργοί εκείνοι, αν ζούσαν σε μια εποχή ακμής της τέχνης, θα μας έδιναν σίγουρα μεγάλα έργα. Τώρα μας δίνουν απλώς καλά έργα, τίποτα το πρωτότυπο όμως.

Ρωμαϊκό ανάγλυφο, 13 πΧ

Με την είσοδο στα χριστιανικά μεσαιωνικά χρόνια η τέχνη παρουσιάζει μια εντυπωσιακή καθίζηση. Τώρα οι καλλιτέχνες εμφανίζουν μια ορατή πλέον αδεξιότητα να χειριστούν το υλικό τους και αυτό θα το δούμε να συνεχίζεται επί αιώνες.

Ραβέννα, San Michele in Africisco, 545 μΧ

Αρχικά υπήρχε μια συνειδητή τάση των καλλιτεχνών να απομακρυνθούν από τα ελληνορωμαϊκά πρότυπα που παρέπεμπαν ευθέως στην ειδωλολατρία. Μια ηθελημένη λοιπόν διαστρέβλωση της αρμονίας έγινε ασμένως αποδεκτή από καλλιτέχνες και κοινό, ήταν κάτι νέο, φαινόταν πρωτότυπο και δροσερό, άρεσε. Κατόπιν τυποποιήθηκε.

Γαλλία, μεσαιωνική τέχνη

Η γλυπτική και η ζωγραφική, για να μιλήσουμε μόνο γι’ αυτές τις δύο μορφές της τέχνης, απομακρυσμένες πλέον από τα κλασικά πρότυπα, προς τα οποία πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο κόσμος ένιωθε μια ψυχρή αδιαφορία, μας δίνουν έργα που μπορεί τότε να συγκινούσαν τους φιλότεχνους, σήμερα όμως απλώς τα βλέπουμε με συγκατάβαση. Τα συγκαταλέγουμε βεβαίως στην πολιτιστική μας κληρονομιά και από την άποψη αυτή τα θεωρούμε πολύτιμα, όμως μια σύγκριση με τα κλασικά αντίστοιχά τους είναι συντριπτική: πρόκειται για έργα πολύ μικρότερης καλλιτεχνικής αξίας.

8-9 αι. μΧ, Κωνσταντινούπολη

Όμως, ανάμεσα στους χιλιάδες καλλιτέχνες που δούλεψαν όλους εκείνους τους σκοτεινούς αιώνες σε ανατολική και δυτική Ευρώπη, δεν μπορεί, κάποιοι θα είχαν γεννηθεί με μεγάλο ταλέντο. Δυστυχώς γι’ αυτούς, έζησαν σε μια εποχή παρακμής. Όσο ταλέντο κι αν διέθεταν, δεν ήταν δυνατόν να βγουν έξω από τα όρια που τους είχε θέσει η εποχή τους.

Ισπανία, Cathedral of Vich, 1150-1160 μΧ

Το ίδιο ισχύει και για τη λογοτεχνική παραγωγή εκείνης της παρακμιακής εποχής. Πολλά τα κείμενα, τα πεζά και τα έμμετρα, άφθονη φλυαρία, μικρή λογοτεχνική αξία. Οι δημιουργοί τους δεν φαντάζονταν ασφαλώς πόσο λίγο άξιζαν τα έργα τους, εφόσον οι σύγχρονοί τους τα θαύμαζαν απεριόριστα, τα επαινούσαν και τα διάβαζαν εκστασιασμένοι. Ήταν επόμενο ότι κι εκείνοι θα ένιωθαν σπουδαίοι –και ήταν σπουδαίοι με τα μέτρα της εποχής- και επίσης θα πίστευαν ότι τα έργα τους θα έμεναν στον αιώνα ως σπάνια αριστουργήματα.

Γερμανία, 1360

Δυστυχώς και γι’ αυτούς, όταν την εποχή της παρακμής τη διαδέχθηκε η εποχή της Αναγέννησης και νέα έργα γεμάτα χυμό ήρθαν στο φως με σκοπό να μείνουν αθάνατα, τα έργα του Μεσαίωνα παραμερίστηκαν ως ήσσονος σημασίας και σήμερα είναι αντικείμενο μελέτης μόνο των ειδικών επιστημόνων.

Αλλά σίγουρα κατά τη διάρκεια όλων αυτών των σκοτεινών χρόνων κάποιοι πρέπει να γεννήθηκαν με μεγάλο ταλέντο στην ποίηση και τη γραφή γενικότερα. Όμως, όπως είπαμε και πιο πάνω, ήταν αδύνατο να ξεπεράσουν τα όρια της εποχής τους και να γράψουν αλλιώς, με ένα τρόπο δηλαδή που θα έκανε το έργο τους μεγάλο, τέτοιο που να διαβάζεται και να θαυμάζεται από τις μελλοντικές γενιές.

Αξίζει ίσως να προσέξουμε εκείνη τη χρονική στιγμή (στιγμή εδώ σημαίνει αιώνας-αιώνες) που οι καλλιτέχνες γυρίζουν την πλάτη συνειδητά στην αρμονία και το κάλλος ψάχνοντας να βρουν νέες φόρμες για να εκφραστούν. Στη φάση αυτή της ιστορίας της τέχνης οι καλλιτέχνες ακόμα χειρίζονται το υλικό τους με άνεση και μπορούν να δώσουν «κλασικό» έργο, απλά δεν θέλουν να το κάνουν.

Ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνιστικού έργου

Αυτό συνέβη, όπως αναφέραμε, στα χρόνια που η ελληνορωμαϊκή τέχνη υποχωρούσε για να δώσει τη θέση της στη μεσαιωνική. Οι καλλιτέχνες του ιστορικού εκείνου μεταίχμιου μπορούσαν να φτιάξουν ένα τέλειο άγαλμα σύμφωνα με τις αρχές τις κλασικής τέχνης. Όμως η κλασική τέχνη είχε πια κουράσει τον κόσμο μετά από τόσους αιώνες παραγωγής. Ο κόσμος αναζητούσε νέες μορφές έκφρασης και το γεγονός ότι η χριστιανική θρησκεία είχε εμφανιστεί ως αντίπαλος της εθνικής έδωσε το άλλοθι στους καλλιτέχνες να απομακρυνθούν από τα κλασικά πρότυπα και να αναζητήσουν νέα.

Ωβέρνη, Γαλλία, Βασιλική Orcival, 12ος αι. μΧ

Βέβαια η απομάκρυνση από τα κλασικά πρότυπα δεν μπορεί να δώσει ανώτερο έργο, δίνει απλώς διαφορετικό και αυτό το διαφορετικό είναι πάντα κατώτερο. Ωστόσο ο κόσμος ήθελε πια κάτι άλλο και η τέχνη της εποχής τού το πρόσφερε. Οι καλλιτέχνες των κατοπινών γενεών που ακολούθησαν έμαθαν να δημιουργούν με τα νέα πρότυπα της μεσαιωνικής τέχνης και κάποια στιγμή έχασαν την ικανότητα να κυριαρχούν στο υλικό τους. Η αδεξιότητά τους είναι από ένα σημείο και μετά ολοφάνερη. Και να θέλουν, δεν μπορούν πια να αποδώσουν το ανθρώπινο σώμα στις σωστές του αναλογίες, έχουν ξεμάθει.

Ισπανία, β' μισό 12ου αι. μΧ

Η επιστροφή στις κλασικές αξίες πραγματοποιήθηκε με την Αναγέννηση και τώρα έχουμε εδώ μια λαμπρή παραγωγή έργων. Οι καλλιτέχνες κυριαρχούν απόλυτα στο υλικό τους και μπορούν να του δώσουν όποια μορφή θέλουν. Επιλέγουν να του δώσουν τη μορφή που συνάδει με την αρμονία, όπως την έχουμε στο μυαλό μας οι άνθρωποι.

Τισιανός, 1559 (;)

Σήμερα βρισκόμαστε ξανά σε μια εποχή που το λεγόμενο «κλασικό» μετά από μερικούς αιώνες θριαμβευτικής παρουσίας ο κόσμος το έχει πια βαρεθεί. Η τέχνη αναζητά πάλι νέες φόρμες και αναγκαστικά αυτές οι φόρμες ως μη κλασικές απομακρύνονται σιγά-σιγά από το μέτρο και την αρμονία.

Μιχαήλ Άγγελος, Πιετά, 1498-1499

Οι καλλιτέχνες των τελευταίων εκατό και πλέον χρόνων μάς δίνουν έργα που συνειδητά παραμορφώνουν την αρμονία για να τονίσουν κάτι άλλο, την εσωτερική εντύπωση, την ονειρική κατάσταση, το υπέρ-πραγματικό. Πρόκειται για έργα που συγκινούν το σύγχρονο κοινό και καθώς καλλιτέχνες και κοινό αποτελούν τους δύο πόλους της τέχνης, από τη μια μεριά η τέχνη δίνει τέτοια έργα, από την άλλη το κοινό ενθουσιάζεται και ενθαρρύνει τους καλλιτέχνες να συνεχίσουν προς αυτή την κατεύθυνση.

Ήδη νομίζω ότι πολλοί σύγχρονοι καλλιτέχνες έχουν χάσει την ικανότητα να δώσουν ρεαλιστικό έργο.

Ο Πικάσο παραδείγματος χάριν, όταν άρχισε να ζωγραφίζει τους γνωστούς σε όλους μας πίνακες, ήξερε να χειρίζεται άριστα και τη ρεαλιστική ζωγραφική. Σήμερα πολλοί ζωγράφοι που θεωρούνται εξαιρετικοί, είναι ανίκανοι να αποδώσουν μια προσωπογραφία ρεαλιστικά. Δεν μπορούν πια, δεν ξέρουν πώς να το κάνουν.

Πικάσο

Το ίδιο ισχύει και στις άλλες τέχνες λίγο πολύ. Το αφηρημένο, το σουρεαλιστικό ή όπως αλλιώς θέλετε πείτε το, κυριαρχεί παντού, ακόμα και στο λόγο, ακόμα και στην ποίηση. Οι καλλιτέχνες που υπηρετούν αυτή τη μορφή της τέχνης, τη σύγχρονη μορφή της δηλαδή, όχι μόνο δεν θέλουν, αλλά και δεν μπορούν να δώσουν ρεαλιστικό έργο. Έχουν χάσει πια την ικανότητα.

Για να καταλάβουμε πόση σημασία έχει αυτό, αρκεί να αντιστρέψουμε τους όρους: ένας καλλιτέχνης που μπορεί να σκαλίσει στο μάρμαρο μια τέλεια ανθρώπινη φιγούρα, μπορεί με μεγάλη ευκολία να σκαλίσει μια λειψή. Ένας καλλιτέχνης που σκαλίζει λειψές φιγούρες, θα δυσκολευτεί πολύ να φτιάξει μια αρμονική μορφή, επειδή έχει ξεμάθει.

Σουμερία, 2750-2600 πΧ

Άνθρωποι με μεγάλο ταλέντο γεννιούνται σε όλες τις εποχές. Αν είναι τυχεροί και γεννηθούν σε εποχές ακμής, τότε θα δημιουργήσουν έργο αντάξιο της εποχής τους, δηλαδή μεγάλο έργο. Αν είναι άτυχοι και γεννηθούν σε εποχές παρακμής, το ταλέντο τους θα σπαταληθεί σε παραγωγή δευτεροκλασάτου έργου που οι επόμενες γενιές θα το παραμερίσουν και θα το αγνοήσουν.