Εγκώμιον λογικής

                                      Oliver  Άlvarez "Dimensional Space Interpretation".

Αν μελετήσουμε τη συμπεριφορά μιας αράχνης, θα δούμε ότι τίποτα από αυτά που κάνει δεν οφείλεται στη λογική ή την ευαισθησία της. Ό,τι κάνει, το κάνει από ένστικτο.  Ο ιστός της είναι βέβαια ένα θαύμα τεχνικής, αλλά η αράχνη τον φτιάχνει μηχανικά, δεν γνωρίζει τους νόμους της φύσης ούτε της λογικής που λένε ότι έτσι όπως είναι φτιαγμένος ο ιστός, η μύγα που θα περάσει,  θα κολλήσει και δεν θα ξεκολλήσει ποτέ. Το φλερτ της με την αράχνη του αντίθετου φύλου, το ζευγάρωμά της και τα αυγά που θα γεννήσει κατόπιν είναι όλα προκαθορισμένα από τη φύση πώς θα γίνουν. Η ίδια η αράχνη δεν έχει συναισθήματα ούτε προς το εφήμερο ταίρι της ούτε προς τους απογόνους της.

Αν πάμε τώρα σε ένα ανώτερο θηλαστικό, θα παρατηρήσουμε ότι εκτός από το ένστικτο έχει και κάποια συγκεκριμένα συναισθήματα, όπως αγάπη, ζήλια, θυμό, φόβο, δισταγμό, λύπη, συμπάθεια, φιλική ή εχθρική διάθεση. Όλα τα ανώτερα θηλαστικά έχουν τέτοια συναισθήματα. Μερικά μάλιστα, όπως οι πίθηκοι, έχουν και κάποια ψήγματα λογικής. Τα πειράματα που κάνουν οι σχετικοί επιστήμονες αποδεικνύουν ότι οι πίθηκοι μπορούν να συλλάβουν τη σχέση αιτίου και αιτιατού σε ορισμένες απλές περιπτώσεις.

Φαίνεται λοιπόν ότι στη φύση πρώτα υπήρξε το απλό ένστικτο, μετά έκαναν την εμφάνισή τους τα συναισθήματα και κατόπιν αναδύθηκε και η λογική.  Σαν να είναι δηλαδή η λογική η τελευταία μέχρι στιγμής εξέλιξη της ζωής και η ικανότητα συναισθημάτων η προτελευταία.

Όταν αναφερόμαστε στο είδος μας, η κυριότερη ιδιότητα που του αποδίδουμε είναι η λογική σκέψη (homo sapiens). Δεν σκεφτήκαμε ποτέ να αυτοαποκληθούμε ο «συναισθηματικός άνθρωπος», επειδή καταλαβαίνουμε ότι συναισθήματα πρέπει να είχαν και ο homo erectus και ο homo neanderthalis και οι ανθρωπίδες και όλα τα ανώτερα θηλαστικά γενικώς.

                                  Mark Webster "Abstract Landscape".

Επομένως, αν ήμασταν υποχρεωμένοι να αξιολογήσουμε αυτές τις δύο δυνατότητές μας, τη λογική και το συναίσθημα, θα έπρεπε να θεωρήσουμε τη λογική ανώτερη από το συναίσθημα, εφόσον είναι η τελευταία εξέλιξη της ζωής. Αυτό όμως δυσκολευόμαστε να το δεχτούμε, επειδή  δίνουμε μεγάλη σημασία στα συναισθήματά μας. Αν κάποιος μάς ρωτούσε ποιο τύπο ανθρώπου θα προτιμούσαμε, τον λογικό και χωρίς συναίσθημα ή τον συναισθηματικό και χωρίς λογική, αυθόρμητα θα διαλέγαμε τον δεύτερο, επειδή στο μυαλό μας σχηματίζεται αμέσως η εικόνα του ψυχρού και άκαρδου υπολογιστή, του ανθρώπου-ρομπότ που δεν νιώθει τίποτα για τους άλλους. Κι αυτή η προοπτική μάς τρομάζει.

Βέβαια στην πραγματική ζωή ο φυσιολογικός άνθρωπος έχει και λογική και συναίσθημα. Αλλά η αναλογία δεν είναι η ίδια σε όλους τους ανθρώπους. Άλλοι είναι περισσότερο λογικοί και λιγότερο συναισθηματικοί και άλλοι περισσότερο συναισθηματικοί και λιγότερο λογικοί. Και πάλι, αν μας ζητούσαν να επιλέξουμε ποιον τύπο ανθρώπου από τους δύο θα προτιμούσαμε, αυθόρμητα θα διαλέγαμε το δεύτερο. Επειδή ακριβώς δίνουμε μεγάλη σημασία στο συναίσθημα και γενικά δεν συμπαθούμε τους ψυχρούς ανθρώπους. Όμως θα κάναμε λάθος. 

Το πρώτο μας λάθος είναι ότι, όταν λέμε «συναίσθημα», εννοούμε το καλό συναίσθημα: την αγάπη, τη συμπάθεια,  την ανεκτικότητα, την κατανόηση, τη συμπόνια, τη φιλική διάθεση, τη χαρά, τον ενθουσιασμό, το κέφι, το γέλιο. Αλλά υπάρχει και το κακό συναίσθημα: ο θυμός, ο φθόνος, η εχθρότητα, το μίσος, η αντιπάθεια, η δυσαρέσκεια, η δυσφορία, η αποστροφή, η περιφρόνηση, η αλαζονεία, η χλεύη. Και υπάρχει και το αρνητικό συναίσθημα: η θλίψη, η μελαγχολία, ο ψυχικός πόνος, η οδύνη, η απογοήτευση, η απελπισία, η απόγνωση. Επομένως αν κάποιος έχει λιγότερη λογική αλλά πολλά και έντονα κακά, αρνητικά συναισθήματα, όχι δεν τον προτιμούμε, αλλά  τον φοβόμαστε και τον αποφεύγουμε.

                                                Tim Herbst "In the city".

Το δεύτερο λάθος μας είναι ότι πιστεύουμε πως τα καλά συναισθήματα είναι απαραιτήτως θετικά και ευεργετικά. Όμως, αν αυτά περάσουν ένα όριο, γίνονται επικίνδυνα. Καλή είναι η αγάπη, αλλά όταν μεταβάλλεται σε λατρεία και εξάρτηση, γίνεται πρόβλημα και γι αυτόν που τη νιώθει και για εκείνον που την εισπράττει. Καλή και η ανεκτικότητα, αλλά από ένα σημείο και πέρα όποιος την έχει, γίνεται παίγνιο και αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους άλλους.  Και η συμπάθεια καλή είναι, αλλά αν το παρακάνουμε, θα γίνουμε γραφικοί. Κι ο έρωτας, αυτό το ωραίο συναίσθημα, όταν μας κατακλύσει εντελώς,  μπορεί να μας οδηγήσει στην τραγωδία. «Τη σκότωσα, γιατί την αγαπούσα», λέει ο δολοφόνος για τη γυναίκα που αγάπησε παράφορα κι εκείνη τον απέρριψε.

Το τρίτο λάθος μας είναι ότι δεν φανταζόμαστε πως από τη λογική μπορούν να προκύψουν βαθύτατα ηθικές αρχές που κρατούν τους ανθρώπους δεμένους μεταξύ τους και ενισχύουν τον αλτρουισμό, την αλληλεγγύη, την κοινωνική δικαιοσύνη, την ισότητα, το σεβασμό στη φύση και τη ζωή, την ειρήνη και την ομόνοια. Ο λογικός άνθρωπος καταλαβαίνει ότι η αντιπαλότητα, η εχθρότητα, η βία, η απληστία, η αδικία, η ανισότητα και όλα αυτά τα ελαττώματα (που ειρήσθω εν παρόδω πηγάζουν από το συναίσθημα) οδηγούν το μεμονωμένο άτομο και την κοινωνία στην παρακμή και τη διάλυση.  Ο λογικός άνθρωπος ακόμα κι αν είναι ένας ψυχρός υπολογιστής χωρίς συναισθήματα αλλά με καλά ακονισμένο το μυαλό του, θα φτάσει στο ίδιο συμπέρασμα με τον  συναισθηματικό άνθρωπο που κινητοποιείται από τα θετικά συναισθήματα της αγάπης και της συμπόνιας. Και ενώ όλοι μας τιμούμε τη λογική και ξέρουμε πως χωρίς αυτήν θα ήμασταν ακόμα πάνω στα δέντρα, από την άλλη δείχνουμε μια περίεργη περιφρόνηση απέναντί της, όταν υπάρχει σύγκρουση με το συναίσθημα.

Βέβαια το συναίσθημα είναι αυτό που τροφοδοτεί την τέχνη κι αν δεν το είχαμε, δεν θα είχαμε ούτε τέχνη. Αλλά  αν δεν είχαμε λογική,  η τέχνη μας θα ήταν πρωτόγονη, γιατί ό,τι καλλιτεχνικό παράγουμε, φιλτράρεται, ακόμα κι όταν δεν το καταλαβαίνουμε, μέσα από τη λογική μας. Επειδή η τέχνη είναι κανόνας, συμμετρία και αρμονία και αυτό μόνο με τη λογική  μπορούμε να το συλλάβουμε.

                                        Karin Kuhlmann "Rotating pearls".

Έπειτα ο πολιτισμός μας είναι προϊόν της λογικής και όχι των συναισθημάτων μας. Χωρίς λογική θα ήμασταν ακόμα σε πρωτόγονη κατάσταση, γεμάτοι συναισθήματα μεν, αλλά ανίκανοι να τα χαλιναγωγήσουμε, να τα αξιολογήσουμε και να τα ιεραρχήσουμε. Και  κυρίως τα συναισθήματα αυτά θα ήταν επιθετικά, εχθρικά προς τους άλλους, θα ήταν φόβος, καχυποψία, θυμός, ζήλια.

Τα ευγενικά συναισθήματα αναφαίνονται, καθώς ο πολιτισμός μας ξεδιπλώνεται.  Ο άνθρωπος γίνεται πιο ευαίσθητος και πιο φιλικός προς τους άλλους, όταν νιώθει ασφαλής, όταν δεν τον απειλεί η πείνα, η παγωνιά, ο εχθρός και η αρρώστια.  Σήμερα είμαστε πολύ πιο ευαισθητοποιημένοι απέναντι στους άλλους ανθρώπους και στα κοινωνικά προβλήματα, καθώς και απέναντι στη φύση και τα ζώα από ό,τι στο παρελθόν. Σε εποχές παλαιότερες που ο άνθρωπος πεινούσε, δεν είχε την πολυτέλεια να αναπτύξει παραδείγματος χάριν οικολογικές ευαισθησίες ούτε να συνεισφέρει για τα πεινασμένα παιδιά της Αφρικής ή για τα αδέσποτα ζώα των πόλεων. Επομένως τα ευγενικά συναισθήματα εξαρτώνται από το επίπεδο του πολιτισμού, στο οποίο βρισκόμαστε, ο δε πολιτισμός εξαρτάται από τη λογική μας και από τη χρήση που της κάνουμε.

Ο παράφορος χαρακτήρας, ο άνθρωπος που άγεται και φέρεται από τα συναισθήματά του, μπορεί να είναι εξαιρετικό υλικό για τη λογοτεχνία,  στην πραγματική ζωή όμως είναι κινούμενη βόμβα. Εκτός του ότι ο ίδιος δεν μπορεί να σταθεί με σιγουριά στα πόδια του, σπέρνει γύρω του την αναστάτωση και την ταραχή και οι άλλοι δεν μπορούν να τον ανεχθούν εύκολα. Η συμπεριφορά του είναι ίδια με των παιδιών που ακόμα η λογική τους είναι αδύναμη και η συμπεριφορά τους εξαρτάται από το συναισθηματικό τους κόσμο μόνο.

Και αλήθεια ποιον θα εμπιστευόμασταν περισσότερο να αναλάβει τις τύχες της χώρας, έναν αισθηματία ή ένα λογικό; Ο αισθηματίας μπορεί να έχει καλές προθέσεις και να κλαίει, όταν ανακοινώνει δημόσια τα νέα φοροεισπρακτικά μέτρα και να γίνεται έτσι συμπαθής στον κόσμο, όμως δεν φτάνουν τα δάκρυα για να πάει καλά μια χώρα. Ο λογικός (που είναι έντιμος, εννοείται) δεν κλαίει, μπορεί μάλιστα να είναι και ανάλγητος, όμως θα λάβει εκείνα τα μέτρα που θα ωφελήσουν το λαό και τον τόπο βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα.