Λογική vs συναίσθημα

Είμαι καλός, επειδή αυτό μου δίνει ικανοποίηση (Αριστοτέλης). Είμαι καλός, επειδή αυτό είναι το σωστό (Καντ).

Ας υποθέσουμε ότι η ανθρωπότητα εξελισσόμενη φτάνει κάποτε σε ένα σημείο, όπου επιτέλους καταλαβαίνει ότι το να είμαστε καλοί ο ένας προς τον άλλον έχει ως αποτέλεσμα μια κοινωνία δίκαιη, ισορροπημένη, λειτουργική, χωρίς τραύματα.

Πώς όμως μπορεί να συμβεί αυτό, όταν η λογική μας είναι ακόμα αδύναμη, καθώς έχει να αντιπαλέψει με τα γιγαντιαία συναισθήματά μας που μας κυριαρχούν και δεν μας αφήνουν να σκεφτούμε λογικά; 

Και πώς θα μας φαινόταν ένας άνθρωπος λογικός, δίκαιος και ηθικός, με υψηλή αίσθηση καθήκοντος αλλά χωρίς συναίσθημα; Κάτι βεβαίως θα μας ενοχλούσε, επειδή όλοι μας βράζουμε μέσα στα συναισθήματά μας, στα οποία δίνουμε την πρώτη θέση, ενώ τη λογική την εκτιμούμε μεν, αλλά την παραβιάζουμε συνεχώς προς χάριν των συναισθημάτων μας.

Το αποτέλεσμα είναι να μιλάμε για δικαιοσύνη, αλλά δικαιοσύνη να μην έχουμε, να μιλάμε για ισότητα, αλλά να κάνουμε διαρκώς διακρίσεις, να μιλάμε για βοήθεια και συμπαράσταση στον συνάνθρωπο, αλλά να είναι γεμάτος ο κόσμος μας από φτωχούς, άρρωστους και παραπεταμένους ανθρώπους.

Δίνουμε μεγάλη σημασία στο συναίσθημα, αλλά αυτό είναι που μας οδηγεί σε λάθος δρόμους, επειδή το συναίσθημα δύσκολα συνεργάζεται με τη λογική.

Η λογική απαιτεί εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας, επειδή έτσι τα άτομα ζουν αρμονικά σε περιβάλλον γαλήνης και ηρεμίας. Μολονότι το ξέρουμε, δεν κάνουμε τίποτα γι’ αυτό, επειδή το συναίσθημα μάς παρασύρει σε συμπεριφορές που αναστατώνουν το κοινωνικό περιβάλλον και τα μεμονωμένα άτομα.

Μα θυμώνουμε με τους άδικους και τους κακούς, είναι η αυθόρμητη απάντηση. Αλλά η σωστή απάντηση είναι άλλη: Θυμώνουμε, επειδή απαντούμε με συναίσθημα στους άδικους και τους κακούς.

Δυστυχώς τα συναισθήματά μας δεν είναι μόνο αυτά της αγάπης, της συμπόνιας, του ελέους. Μαζί με αυτά κατοικούν εντός μας και η οργή, ο φθόνος, η κακότητα, η απληστία, η σκληρότητα και άλλα πολλά.

Και ας υποθέσουμε ότι εμείς είμαστε καλοί άνθρωποι και καταπνίγουμε τα αρνητικά μας συναισθήματα. Οι άλλοι όμως δεν είναι και δεν έχουν καμιά διάθεση να απαλλαγούν από τα αρνητικά τους συναισθήματα. Τους αρέσει να εξουσιάζουν τους άλλους. Να τους εκμεταλλεύονται. Να πλουτίζουν εις βάρος τους. Να τους εκδικούνται. Να τους κακολογούν. Και ακόμα χειρότερα: να τους ληστεύουν, να τους κακοποιούν και να τους σκοτώνουν.

Αν με κάποια θεία ή έστω ανθρώπινη χειρουργική επέμβαση οι άνθρωποι αυτοί απαλλάσσονταν από το κακό συναισθηματικό τους φορτίο και έμεναν με το θετικό, θα ήταν πολύ ωραία τα πράγματα. Αλλά τα συναισθήματα, και τα θετικά και τα αρνητικά, πάνε μαζί. Δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε τα μεν και να αφήσουμε τα δε.  Όσο για τη λογική, σε τέτοιες περιπτώσεις γίνεται υπηρέτης των συναισθημάτων μας, είναι μια ανάπηρη λογική.

Αλλά κι εμείς, οι «καλοί» είμαστε μακριά νυχτωμένοι, αν νομίζουμε ότι είμαστε αγγελούδια. Μπορεί να μη ληστεύουμε και να σκοτώνουμε τους άλλους για πενήντα ευρώ ή για πενήντα εκατομμύρια ευρώ, όμως εχθρικοί και επιθετικοί είμαστε προς τους άλλους, άλλοτε προσβλητικοί, άλλοτε υπερόπτες, άλλοτε είρωνες. Γλιστράμε εύκολα στον φθόνο και την κακολογία, με τη δικαιολογία ότι αυτός που βάλαμε στόχο είναι ο κακός και ο άδικος και καλά κάνουμε και τον στηλιτεύουμε. Έτσι όμως διαιωνίζονται οι αντιπαραθέσεις και θριαμβεύουν τα αρνητικά συναισθήματα.

Τουλάχιστον έχουμε και καλά συναισθήματα, λέμε. Αλλά και αυτά είναι συχνά αιτία δυστυχίας. Η υπερβολική αγάπη γίνεται αλυσίδα και φυλακή για τον αγαπώμενο, ο μεγάλος έρωτας μπορεί να οδηγήσει ακόμα και σε φόνο, η φιλία, αν υπερβεί κάποια όρια, γίνεται εξουσία. Ακόμα και η συμπόνια, όταν είναι υπερβολική, μπορεί να ενοχλήσει τον συμπονούμενο και σίγουρα θα διαλύσει ψυχικά τον συμπονούντα.

Ας πάμε τώρα στον αντίποδα, στον άνθρωπο που δεν έχει συναισθήματα, αλλά μόνο λογική. Η λογική τού λέει ότι δεν πρέπει να αφήσει τον τραυματισμένο άνθρωπο στον δρόμο, πρέπει να φροντίσει να τον μεταφέρει στο νοσοκομείο. Εφόσον δεν έχει συναισθήματα (υποθετικά μιλάμε, για μεταλλαγμένο άνθρωπο δηλαδή), δεν θα νιώσει οίκτο για τον τραυματία. Όμως θα υπακούσει στην αίσθηση του καθήκοντος που απορρέει από τη λογική του και θα τον μεταφέρει στο νοσοκομείο, όπου οι γιατροί, πάλι με αίσθηση καθήκοντος, θα κάνουν ό,τι είναι δυνατό για να τον σώσουν.

Ειδικά για τους γιατρούς μια τέτοια μετάλλαξη μπορεί να έχει ήδη αρχίσει να συμβαίνει. Καθώς είναι κάθε μέρα και για χρόνια αναγκασμένοι να θεραπεύουν αρρώστους, το συναίσθημα του οίκτου σταματά κάποια στιγμή να είναι ισχυρό, γιατί αλλιώς ο γιατρός θα χάσει τα λογικά του. Η αίσθηση όμως του καθήκοντος παραμένει ισχυρή. Ο γιατρός κάνει ό,τι μπορεί για να σώσει τον ασθενή κι ας μην τρέφει γι’ αυτόν συναισθήματα.

Ας φανταστούμε λοιπόν μια ολόκληρη κοινωνία να λειτουργεί, όπως λειτουργούν οι γιατροί. Τα συναισθήματα είναι απόντα, αλλά η λογική παρούσα και πολύ ισχυρή.

Χωρίς συναίσθημα δεν βρίσκουμε καμιά ευχαρίστηση να κακολογήσουμε τον άλλον, να τον εκθέσουμε, να τον προσβάλουμε, να τον ειρωνευτούμε, να τον περιφρονήσουμε.

Δεν βρίσκουμε καμιά ευχαρίστηση να περιαυτολογήσουμε, να επιδειχθούμε, να ξεχωρίσουμε, να γίνουμε αντικείμενο θαυμασμού και επαίνων. Δεν έχουμε ανάγκη να εκτονώσουμε τον θυμό μας, την οργή μας, το άχτι μας, να εκδικηθούμε, να βρούμε το δίκιο μας, διότι κανείς δεν τρέφει για μας συναισθήματα που θα προκαλέσουν ως αντίδραση τα δικά μας.

Απλό παράδειγμα: οδηγούμε το αυτοκίνητό μας και κάποιος αφηρημένος οδηγός μάς τρακάρει.

Η ιστορία με συναίσθημα: βγαίνουμε έξω έξαλλοι και αρχίζουμε να αλληλοβριζόμαστε.

Η ιστορία χωρίς συναίσθημα: ανταλλάσσουμε τα στοιχεία μας και ειδοποιούμε την ασφάλειά μας.

Άλλο:

Ανακαλύπτουμε ότι ο σύντροφός μας μάς  έκανε μια απιστία.

Η ιστορία με συναίσθημα:

Τσακωμός, βρισιές, ενίοτε και χειροδικία, θυμός, απογοήτευση και άλλα πολλά.

Η ιστορία χωρίς συναίσθημα:

Ο σύντροφός μας μάς αποκαλύπτει ότι μας έκανε μια απιστία. Συζητούμε μαζί του ψύχραιμα και καταλήγουμε σε μια απόφαση. Ή χωρίζουμε ή τον συγχωρούμε.

Πολύ κρύα πράγματα, θα πείτε.

Όντως είναι πολύ κρύα τα πράγματα, αλλά είναι και ισορροπημένα και ήρεμα και με ανοχή και με κατανόηση.

Ναι, αλλά τα πάθη; Το αλάτι της ζωής; Αυτά έχουν τη γοητεία και χωρίς αυτά η ζωή είναι άνοστη και πληκτική.

Δεν διαφωνώ. Όμως αυτός που δεν έχει συναίσθημα, δεν το καταλαβαίνει. Μια χαρά είναι μέσα στην ηρεμία του.

Όσο για μας τους υπόλοιπους που παραδέρνουμε σε μια αγριεμένη θάλασσα ανεξέλεγκτων συναισθημάτων, να μην παραπονιόμαστε. Θέλουμε συναισθήματα, θα υποστούμε και τις επιπτώσεις τους. Και την πίτα σωστή και τον σκύλο χορτάτο, δεν γίνεται.