Οι προκαθορισμένοι δρόμοι της Φύσης

Μια μαργαρίτα δεν μπορεί να γίνει τίποτε περισσότερο από μια μαργαρίτα. Ένας ελέφαντας δεν μπορεί να γίνει τίποτε περισσότερο από έναν ελέφαντα. Και ένας άνθρωπος δεν μπορεί να γίνει τίποτε περισσότερο από έναν άνθρωπο.

Η αίσθηση της ελευθερίας που έχει ο άνθρωπος, ότι δηλαδή μπορεί να σκεφτεί, να επιλέξει και να κάνει αμέτρητα πράγματα, είναι απλώς μια ψευδαίσθηση. Στην πραγματικότητα μπορεί να σκεφτεί, να επιλέξει και να κάνει πάρα πολλά πράγματα, όχι όμως αμέτρητα. Θα σκεφτεί, θα επιλέξει και θα κάνει πολλά πράγματα μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων που του έχει δώσει η φύση.

Η μαργαρίτα και ο ελέφαντας μπορούν επίσης να κάνουν (ενστικτωδώς) πάρα πολλά πράγματα, εφόσον τα αφήσουμε να αναπτυχθούν και να υπάρξουν ελεύθερα. Μπορούν να κάνουν λιγότερα πράγματα, αν υπάρξουν σε συνθήκες περιοριστικές, πχ σε εχθρικό ή ακατάλληλο περιβάλλον. Δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, αν με κάποιο τρόπο τούς αφαιρεθεί η ζωή.

Το ίδιο και ο άνθρωπος.  Αν ζει σε περιβάλλον εχθρικό ή ακατάλληλο, οι δυνατότητες της ελεύθερης συμπεριφοράς και σκέψης του λιγοστεύουν και, αν του αφαιρεθεί η ζωή, δεν έχει πλέον καμιά απολύτως δυνατότητα. Αν ζει σε κατάσταση ελευθερίας,  έχει πάρα πολλές δυνατότητες να εκφραστεί, να πράξει, να σκεφτεί, να δημιουργήσει, αλλά αυτές οι δυνατότητες έχουν ένα όριο.

Όταν λοιπόν λέμε ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι ελεύθερος, εννοούμε ότι πρέπει να αφήνεται χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς να εκφραστεί με τις δυνατότητες που έχει ως άνθρωπος. Είναι όμως δυνατότητες που δεν μπορεί να υπερβεί, γιατί, αν μπορούσε να το κάνει,  τότε δεν θα ήταν άνθρωπος, θα ήταν κάτι άλλο.

Έτσι, ένα ποντίκι με ένα ανθρώπινο αφτί στην πλάτη του – αναφέρομαι στο γνωστό ανατριχιαστικό πείραμα- υπερέβη, άθελά του εννοείται, τα όρια των δυνατοτήτων του, όπως τις παρέλαβε από τη φύση, και έπαψε να είναι ένα ποντίκι.

Με τον ίδιο τρόπο ένα υποθετικό υβρίδιο μεταξύ ελέφαντα και λύκου θα ήταν κάτι άλλο και όχι ελέφαντας ή λύκος.

Γεννιόμαστε λοιπόν εφοδιασμένοι με ικανότητες και δυνατότητες που όχι μπορούμε απλώς να χρησιμοποιήσουμε για την επιβίωσή μας, αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιήσουμε. Δεν το συνειδητοποιούμε, αλλά κάθε φορά που επιχειρούμε κάτι ασήμαντο ή κάτι σπουδαίο, απλώς χρησιμοποιούμε τις δεδομένες μας δυνατότητες.

Οι δρόμοι όμως που έχει προβλέψει η φύση να ακολουθήσουμε είναι προκαθορισμένοι και εμείς το μόνο που κάνουμε είναι να τους ακολουθούμε.

Μπορούμε πχ να νιώσουμε πλήθος διαφορετικών συναισθημάτων – πόσα θέλετε; Εκατό; Χίλια; Δέκα χιλιάδες; -  αλλά είναι προκαθορισμένα συναισθήματα. Κανένα καινούργιο, άγνωστο, μη προβλεπόμενο συναίσθημα δεν μπορούμε να νιώσουμε.

Μπορούμε να εκφράσουμε χιλιάδες επιθυμίες, αλλά καμιά που να είναι έξω από την ανθρώπινη φύση μας.

Η ζωή του καθενός μας μπορεί να πάρει πολλούς δρόμους, να είναι περιπετειώδης, πληκτική, ήσυχη, δημιουργική, αδρανής, αντιφατική και τα λοιπά,  αλλά οι δρόμοι αυτοί είναι μετρημένοι και προκαθορισμένοι μέσα στα ανθρώπινα μέτρα και τις ανθρώπινες δυνατότητες.

Αν καθίσουμε κάπου σε ένα πολυσύχναστο δρόμο και παρατηρήσουμε με υπομονή τους εκατοντάδες ανθρώπους που θα περάσουν από μπροστά μας, θα δούμε ότι μπορούμε αμέσως να τους κατατάξουμε σε ομάδες διακριτές: παιδί, νέος, γέρος, γυναίκα, άντρας, τραβεστί, φτωχός, μεσαίος, πλούσιος, ωραίος, μέτριος, άσχημος, υγιής, ασθενικός,  προβληματικός, εύθυμος, σοβαρός, κατηφής κλπ, να μην αναφέρουμε εδώ όλες τις κατηγορίες.

Όλες αυτές οι ιδιότητες  είναι μέσα στα πλαίσια της ανθρώπινης πραγματικότητας. Έξω από αυτήν άλλες ιδιότητες δεν μπορούμε να φανταστούμε. Όχι γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν, αλλά γιατί δεν μπορεί το μυαλό μας να τις συλλάβει – άρα είναι σαν να μην υπάρχουν. Έτσι μια Χ ιδιότητα – χωρίς όνομα φυσικά, αφού η γλώσσα δεν μπορεί να αποδώσει κάτι που το μυαλό αγνοεί – μια Ψ ιδιότητα, μια Ω ιδιότητα, δεν υπάρχουν στην ανθρώπινη πραγματικότητά μας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούν να υπάρξουν γενικώς (αλλού).

Και τι κάνουν όλοι αυτοί οι άνθρωποι που πάνε κι έρχονται μπροστά μας;

Κάνουν αυτά που μπορούμε να υποθέσουμε: τρέχουν για τις δουλειές τους, πάνε στο γιατρό, πάνε να συναντήσουν ένα φίλο τους, πάνε για ψώνια, πάνε στο δικηγόρο τους,  πάνε να φάνε, γυρίζουν σπίτι τους, βολτάρουν άσκοπα. 

Μπορούμε, αν θέλουμε να φανταστούμε και ακραία σενάρια που όμως είναι πάντα μέσα στα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων:

Πάνε να πάρουν χρήματα από κάποιον που εκβιάζουν, πάνε να δείρουν κάποιον, πάνε να σκοτώσουν κάποιον, πάνε να βάλουν μια βόμβα, πάνε να απαγάγουν ένα παιδί, πάνε να αυτοκτονήσουν.

Όπου κι αν πηγαίνουν και ό,τι κι αν έχουν στο μυαλό τους, όλα είναι μέσα στα ανθρώπινα όρια. 

Όμως δεν πάνε:

Να συναντηθούν με τον πεθαμένο θείο τους.

Να αγοράσουν ένα μπουκάλι δροσερό βιτριόλι για να ξεδιψάσουν.

Να παντρευτούν την αγία Βαρβάρα.

Να ψωνίσουν από το σουπερμάρκετ αέρα Ιμαλαΐων

και άλλα εξωφρενικά.

Τι σημαίνει λοιπόν αυτό;

Αυτό σημαίνει ότι προχωρούμε σε ένα ήδη έτοιμο προσχέδιο με συγκεκριμένα πλαίσια. Μπορούμε να προχωρήσουμε ως ένα σημείο. Πιο πέρα δεν έχει. Πιο πέρα δεν μπορούμε να διανοηθούμε τι έχει – γιατί αν μπορούσαμε να το διανοηθούμε, τότε τα πλαίσια απλώς θα ήταν πιο διευρυμένα.

Έτσι, παρατηρώντας τους ανθρώπους που περνούν από μπροστά μας δεν πρόκειται ποτέ να δούμε:

Κάποιον να αρχίζει να πετά στον αέρα.

Κάποιον να γίνεται ξαφνικά αόρατος.

Κάποιον να έχει τρία μάτια.

Κάποιον να είναι 4 μέτρα ψηλός.

Κάποιον να είναι 4 πόντους κοντός.

Κάποιον να έχει φυσικά πράσινα μαλλιά.

Κάποιον να ανήκει στο 4^ο φύλο.

Κάποιον να είναι μισός άνθρωπος και μισός καρέκλα.

Και λοιπά.

Μπορεί όμως να δούμε τις εξής ακρότητες:

Κάποιον να πέφτει κάτω νεκρός.

Κάποιον να μαχαιρώνει κάποιον άλλον.

Κάποιον να αυτοϊκανοποιείται.

Κάποιον να είναι 2 μέτρα ψηλός,

Κάποιον να είναι 40 πόντους κοντός.

Κάποιον να έχει βάψει πράσινα τα μαλλιά του.

Κάποιον να είναι μισός και να κάθεται σε καροτσάκι.

Και λοιπά.

Όσο κι αν είναι ακραίες αυτές οι περιπτώσεις κι όσο κι αν ταραχτούμε, αν μας τύχουν, όμως ξέρουμε ότι βρίσκονται μέσα στις ανθρώπινες δυνατότητες.

Τι κάνουν η μαργαρίτα και ο ελέφαντας, μόλις ξεμυτίσουν από το σπόρο τους ή από τη μήτρα που τους έφερε;

Κάνουν αυτά που η φύση έχει προβλέψει να κάνουν. Έτσι η μαργαρίτα θα ξεφυτρώσει κάποια στιγμή από το χώμα, θα ψηλώσει, θα βγάλει φύλλα και μπουμπούκια, τα μπουμπούκια θα ανθίσουν, μετά θα ξεραθούν,  μετά η μαργαρίτα θα ρίξει το δικό της σπόρο στη γη, μετά θα μαραθεί, μετά θα ξεραθεί και ο κύκλος της ζωής της θα κλείσει.

Μολονότι η πραγματικότητα έχει ακόμα πάρα πολλές άλλες δυνατότητες, η μαργαρίτα είναι αποκλεισμένη από αυτές. Έτσι δεν πρόκειται ποτέ να σηκωθεί στον αέρα και να πετάξει ή να κολυμπήσει στη θάλασσα ή να τρέξει μέσα στον κάμπο όπου έχει φυτρώσει. Η μαργαρίτα θα παραμείνει μέσα στις δυνατότητες του είδους, στο οποίο ανήκει, θα είναι πάντα μια μαργαρίτα.

Και το ελεφαντάκι, μόλις βγει στον κόσμο τούτο, θα κάνει όλα όσα επιτρέπει η φύση στους ελέφαντες να κάνουν. Δεν πρόκειται ποτέ να μιλήσει με αρθρωμένο λόγο ή να γράψει κανένα ποίημα ή να μελετήσει τα αστέρια. Όλα αυτά είναι δυνατότητες της πραγματικότητας, από τις οποίες όμως το ελεφαντάκι είναι εντελώς αποκλεισμένο. Το ελεφαντάκι θα ακολουθήσει το δρόμο του είδους του, θα είναι για πάντα ένας ελέφαντας, τίποτε περισσότερο.

Και ο άνθρωπος επομένως – μολονότι αρέσκεται να μιλά για ελευθερία πνεύματος – κινείται μέσα στα φυσικά του όρια και πέρα από αυτά αγνοεί τι άλλες δυνατότητες μπορεί να έχει η πραγματικότητα.

Είναι υποχρεωμένος να εξαντλεί τις δυνατότητές του για να επιβιώνει και να βελτιώνει τη ζωή του, αλλά όλα όσα κάνει είναι μέσα σε καθορισμένα πλαίσια. Ακόμα και οι λεγόμενες «αφύσικες» συμπεριφορές δεν είναι πρωτότυπες. Πολλοί έχουν τέτοιες συμπεριφορές και είναι κι αυτές προκαθορισμένες.

Έτσι, όταν κάθομαι σε μια υπαίθρια καφετέρια και παρατηρώ τον κόσμο που περνά από μπροστά μου, κάνω τη σκέψη ότι ο άνθρωπος σαν μια πολύ καλή μηχανή, μόλις πάρει μπροστά, αρχίζει και κάνει προκαθορισμένες κινήσεις, έχει προκαθορισμένη συμπεριφορά, προκαθορισμένο τρόπο σκέψης και βαδίζει πάνω σε προκαθορισμένους δρόμους.

Η περίφημη ελευθερία του, αν και όποτε έχει την ευκαιρία να την ασκήσει, σημαίνει απλώς ότι επιλέγει έναν από τους ήδη υπάρχοντες δρόμους της πραγματικότητάς του. Γι’ αυτό και δεν προκαλεί έκπληξη η συμπεριφορά του, όσο ακραία κι αν είναι αυτή μερικές φορές.

Η φύση λοιπόν, όπως έχει θέσει όρια στη μαργαρίτα και στον ελέφαντα, έχει θέσει όρια και στον άνθρωπο. Αυτό σημαίνει ότι η πραγματικότητα που αντιλαμβανόμαστε δεν είναι ολόκληρη η πραγματικότητα.

Το πιθανότερο είναι ότι η πραγματικότητα ολόκληρη είναι πέρα από την αντίληψή μας.