Το παρελθόν και το μέλλον μέσα στο παρόν

Ο άνθρωπος ζει το παρόν του. Με αυτό είναι εξοικειωμένος, αυτό αναγνωρίζει ως κόσμο. Για το μέλλον δεν μπορεί παρά να εκφέρει μόνο εικασίες, του είναι τελείως άγνωστο. Για το παρελθόν έχει μια θολή, ομιχλώδη ιδέα που εξαρτάται από το εύρος των ιστορικών του γνώσεων.

Αυτό που του ανήκει δικαιωματικά είναι η εποχή του. Αυτήν μπορεί να την επηρεάσει και να της δώσει τη μορφή που αυτός αποφασίζει. Ειρηνική εποχή ή εποχή πολέμου, εποχή ευημερίας ή φτώχειας, εποχή με οργανωμένες κοινωνίες ή εποχή αποσάθρωσης.

Αν και δεν το σκέφτεται συχνά, η εποχή του, η δική του εποχή, θα γίνει κι αυτή σύντομα παρελθόν, θα καταγραφεί στην Ιστορία και θα μελετηθεί από τους μεταγενέστερους. Όσο όμως τη ζει, είναι γι’ αυτόν «ο κόσμος», η μοναδική του πραγματικότητα, μπροστά στην οποία οι προηγούμενες εποχές έχουν ελάχιστη αξία και οι μελλούμενες καμία.

Μπορεί μερικές φορές να ανατρέχει στο παρελθόν και να το συγκρίνει με το παρόν του για να αποδείξει ότι η εποχή του είναι καλύτερη ή χειρότερη. Μπορεί επίσης να αναφέρεται στο άδηλο μέλλον με τη γνωστή ανησυχία «τι κόσμο θα παραδώσουμε στις επόμενες γενιές». Ωστόσο κέντρο της προσοχής του είναι το παρόν του, η εποχή που ζει. Δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Το είδωλο του κόσμου, όπως αντανακλάται στην εποχή του, αυτό είναι ο μόνος πραγματικός κόσμος γι’ αυτόν.

Μόνο που είναι ένας ρευστός κόσμος. Μεταβάλλεται συνεχώς από το ένα δευτερόλεπτο στο άλλο. Μπορεί αυτό να μη γίνεται αντιληπτό, όμως ο κόσμος πριν από ένα δευτερόλεπτο είναι λιγάκι διαφορετικός από τον κόσμο στο επόμενο δευτερόλεπτο. Μερικές φορές γίνεται αυτό αντιληπτό, συνήθως με τραγικό τρόπο. Ένα τροχαίο δυστύχημα με νεκρούς μεταβάλλει τον κόσμο σε ένα δευτερόλεπτο, αν και αυτό συμβαίνει σε μικρή ακτίνα. Ένας σεισμός δευτερολέπτων με εκατοντάδες νεκρούς τον μεταβάλλει σε μεγάλη ακτίνα.

Το παρόν που ζει ο κάθε άνθρωπος περιέχει ωστόσο ένα συγκεκριμένο παρελθόν, το δικό του. Όσο  μεγαλύτερος είναι σε ηλικία, τόσο μεγαλύτερο είναι και το ατομικό του παρελθόν. Αυτό το ατομικό παρελθόν αποτελείται βασικά από αναμνήσεις, από κάτι δηλαδή άυλο και άπιαστο. Γεγονότα, πρόσωπα, στιχομυθίες, έρωτες, δράματα και χαρές είναι εντυπωμένα στη μνήμη του και τα ανασύρει αποκεί, όταν δοθεί η ευκαιρία.

Όμως όλα αυτά είναι διάτρητα και αρκετά αμφίβολα, καθώς ο χρόνος που έχει περάσει τα έχει φθείρει και συχνά τα έχει αλλοιώσει. Οι αναμνήσεις μας δεν είναι σίγουρη πηγή πληροφοριών για το παρελθόν μας. Υπάρχουν πολλά κενά, αμέτρητα γεγονότα που έχουν για πάντα χαθεί, η χρονολόγησή τους είναι αβέβαιη. Τελικά πολύ λίγα γεγονότα έχουν διασωθεί στη μνήμη μας με ακρίβεια. Το ατομικό παρελθόν μας είναι θολό, όπως θολό είναι και το παρελθόν των εποχών  των προηγούμενων από τη δική μας.

Παρ’ όλα αυτά το παρελθόν έχει τον τρόπο του να εισχωρεί στο παρόν ( ή για να το πούμε και αλλιώς: το παρόν έχει τον τρόπο του να εισχωρεί στο μέλλον).

Είναι τα αμέτρητα εκείνα κουρελάκια που αφήνει στο διάβα του το παρελθόν, που δεν πρόλαβε ή δεν μπόρεσε να τα σαρώσει ο χρόνος: φωτογραφίες, ημερολόγια, επιστολές, ρούχα, κοσμήματα, πραγματάκια καθημερινής χρήσης και ακόμα σήμερα: βίντεο, ταινίες, ηχογραφημένες ομιλίες και συζητήσεις.

Αυτά όλα είναι γνήσιο παρελθόν, είναι τμήματα ενός άλλου χρόνου ατόφια και αυθεντικά που ξεπερνούν τον νόμο της φθοράς ή της αδιαφορίας και απόρριψης και γίνονται νησίδες ενός βιωμένου χρόνου μέσα σε ένα άλλο χρόνο που βιώνεται ως παρόν.

Όταν παραδείγματος χάριν κρατάμε στα χέρια μας μια φωτογραφία του 1930 που δείχνει τη μητέρα ή τη γιαγιά μας, επικοινωνούμε κατ’ ευθείαν με το έτος 1930. Είναι μια φωτογραφία που απέχτησε υπόσταση το 1930 και που κράτησαν στα χέρια τους, την είδαν, την περιεργάστηκαν, τη σχολίασαν άνθρωποι, με τους οποίους δεν είχαμε ποτέ επικοινωνία. Τώρα όμως κρατώντας αυτή τη φωτογραφία στα χέρια μας ερχόμαστε σε επικοινωνία μαζί τους. Κάτι ελάχιστο από το έτος 1930 έχει διασωθεί και βρίσκεται μαζί μας. Είναι ένα παρελθόν χειροπιαστό, δεν είναι μια αμφιλεγόμενη ανάμνηση.

Αμέτρητα τέτοια ταπεινά, καθημερινά κομμάτια του παρελθόντος βρίσκονται γύρω μας, μέσα στα σπίτια μας, και μολονότι συχνά στέκονται δίπλα σε άλλα αντικείμενα του παρόντος, αυτά εκπέμπουν ένα σήμα διαφορετικό, δεν ανήκουν στο παρόν μας, είναι διάδρομοι που οδηγούν σε άλλο χρόνο, σε άλλη εποχή.

Πολύ πιο έντονα το νιώθουμε αυτό, όταν μπαίνουμε σε ένα μουσείο. Αν και δεν έχουμε το δικαίωμα να αγγίξουμε τα εκθέματα και μόνο η όρασή μας ικανοποιείται, όμως όλα όσα εκτίθενται εκεί μέσα είναι ένα παρελθόν που έχει ταξιδέψει στον χρόνο και συμμετέχει στο παρόν με επίσημο μάλιστα τρόπο. Και έτσι θα συνεχίσει να ταξιδεύει και στο μέλλον.

Η εποχή που δημιουργήθηκαν αυτά τα εκθέματα έχει σβήσει, ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε γι’ αυτήν. Ήχοι, μυρωδιές, πρόσωπα, στιχομυθίες, ατμόσφαιρα έχουν βουλιάξει οριστικά στο απύθμενο πηγάδι του χρόνου. Αυτά όμως τα αντικείμενα στέκουν μπροστά μας, μάρτυρες μιας εποχής που παρήλθε και χάθηκε.

Έτσι λοιπόν ένα ελάχιστο κομμάτι του παρελθόντος συνοδεύει το δικό μας παρόν και το παρόν των ανθρώπων που θα έλθουν μετά από μας, δηλαδή το μέλλον.

Αντίθετα, το μέλλον είναι αδύνατο να εισχωρήσει στο παρελθόν. Ο εικοστός πρώτος αιώνας πχ δεν μπορεί να αφήσει κανένα ίχνος του στον δέκατο ένατο αιώνα. Κάποια όμως ψήγματα του μέλλοντος τα εντοπίζουμε στο παρόν. Είναι τα παιδιά που, όταν εμείς θα έχουμε γίνει παρελθόν, αυτά θα συνεχίσουν να ζουν σε ένα μέλλον που αγνοούμε.

Κυοφορούνται μάλιστα ανάμεσά τους μεγάλοι καλλιτέχνες, μεγάλοι στοχαστές, επιστήμονες, εφευρέτες, πολιτικοί. Εμείς φυσικά δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιοι θα είναι αυτοί. Είναι όμως ήδη εδώ, αν και αγνοούν και οι ίδιοι ότι θα χαράξουν το μέλλον και ότι στο ακόμα πιο μακρινό μέλλον αντικείμενα που θα τους αφορούν όπως ρούχα, φωτογραφίες, βίντεο, ηχογραφήσεις ή καλλιτεχνικά έργα θα πάρουν τη θέση τους στα μελλοντικά μουσεία. Ως παρελθόν φυσικά.

Έτσι, για να κλείσουμε το σημερινό θέμα μας, ο θάνατος ενός μεγάλου και διάσημου ανθρώπου γίνεται είδηση του παρόντος που περιτρέχει τον πλανήτη και κατά πάσα πιθανότητα τα αντικείμενα που τον αφορούσαν θα διατηρηθούν και θα περάσουν στο μέλλον. Η γέννηση όμως ενός μωρού αφορά μόνο το παρόν του στενού οικογενειακού του κύκλου, άσχετα αν αυτό το μωρό πρόκειται να γίνει ο μεγαλύτερος επιστήμονας ή καλλιτέχνης του μέλλοντος. 

Εξαιρούνται τα διάσημα βασιλικά μωρά που από τη γέννησή τους ξέρουμε ότι θα περάσουν υποχρεωτικώς στην Ιστορία, δηλαδή είναι άνθρωποι που θα διαπεράσουν το παρόν και θα απαθανατιστούν με βεβαιότητα στον μέλλοντα χρόνο.