Καίτη Βασιλάκου: Θερσίτης και Σάυλοκ

Τα μεγάλα καλλιτεχνικά έργα έχουν διαχρονική αξία και οι άνθρωποι τα χαίρονται σε όλες τις εποχές, επειδή λένε κάτι που ισχύει σε όλες τις εποχές και συγκινεί όλες τις εποχές.

Όμως, ένα ποίημα, ένα θεατρικό έργο, ένα μυθιστόρημα του παρελθόντος μαζί με τις διαχρονικές ιδέες που μεταφέρει, είναι πολύ πιθανό να μεταφέρει και ιδέες που εν τω μεταξύ άλλαξαν και δεν εκφράζουν τους κατοπινούς ανθρώπους. Στην περίπτωση αυτή το κοινό ή προσπερνά με κατανόηση αυτές τις ιδέες ή προσπαθεί να τις μεταποιήσει, ώστε να έλθουν στα μέτρα της εποχής του - κάτι που κατά τη γνώμη μου είναι πολύ παρακινδυνευμένο.

Μερικές φορές η επέμβασή μας αυτή είναι ολέθρια, γιατί μπορεί να αλλοιώνει εντελώς την πρόθεση του δημιουργού, ο οποίος δυστυχώς δεν μπορεί να διαμαρτυρηθεί αποκεί που βρίσκεται. Κάτι τέτοιο έγινε με την ταινία του Μάικλ Ράντφορντ «Ο Έμπορος της Βενετίας» που βγήκε στις κινηματογραφικές αίθουσες το 2005. Εκεί βλέπουμε να καταδικάζεται ο αντισημιτισμός της εποχής του Σαίξπηρ, κάτι που ο ίδιος ο Σαίξπηρ ούτε καν είχε διανοηθεί. Ο αντισημιτισμός είναι ασφαλώς καταδικαστέος στην εποχή μας, δεν ήταν όμως καθόλου καταδικαστέος, όταν ο Σαίξπηρ έγραφε το έργο του.

Με την ευκαιρία παραθέτω εδώ δυο χαρακτήρες που οι δημιουργοί τους θέλησαν να τους παρουσιάσουν με ένα συγκεκριμένο τρόπο σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής τους και τους οποίους σήμερα βλέπουμε με εντελώς διαφορετικό μάτι.

Ο ένας είναι ο Σάυλοκ και ο άλλος ο Θερσίτης.

Ο Σάυλοκ είναι ο γνωστός εβραίος έμπορος της Βενετίας που ο Σαίξπηρ μάς τον παρουσιάζει μοχθηρό και άπληστο και που στο τέλος τιμωρείται εξαναγκαζόμενος να γίνει χριστιανός.

Ο Θερσίτης είναι ένας θρασύς πολεμιστής του ανώνυμου πλήθους που ο Όμηρος στην Ιλιάδα μάς τον παρουσιάζει να προσβάλλει τους ευγενείς βασιλείς και που στο τέλος ο Οδυσσέας τον τιμωρεί ρίχνοντάς του ένα γερό ξύλο.

Αυτοί οι δύο χαρακτήρες, τόσο μακρινοί και άσχετοι μεταξύ τους, έχουν μερικά κοινά σημεία:

α) Είναι και οι δύο αντικοινωνικοί και αντιπαθητικοί στον περίγυρό τους.

β) Τιμωρούνται αμφότεροι για τη συμπεριφορά τους.

γ) Σήμερα μάς είναι και οι δύο συμπαθέστατοι.

Ας δούμε γιατί.

Οι Εβραίοι την εποχή του Σαίξπηρ δεν ήταν αγαπητοί στο χριστιανικό κόσμο. Δεν χρειάζεται να αναλύσουμε τους λόγους, μας είναι λίγο πολύ γνωστοί. Στα θεατρικά έργα παρουσιάζονταν άπληστοι, πονηροί και απατεώνες, πράγμα που απηχούσε τη γνώμη των ανθρώπων της εποχής. Ο Σαίξπηρ δεν ξεφεύγει από τον κανόνα. Ο Σάυλοκ είναι ένας τυπικός κακός Εβραίος που θέλει να αφαιρέσει τη ζωή του Αντόνιο και μάλιστα με ένα τρόπο φρικιαστικό.

Το κοινό που παρακολουθούσε το έργο είχε ασφαλώς την ίδια γνώμη. Γι αυτό και η τιμωρία του Σάυλοκ είναι παραδειγματική. Όχι μόνο δεν καταφέρνει να αφαιρέσει τη ζωή του Αντόνιο, αλλά στο τέλος χάνει τα πάντα και κινδυνεύει να χάσει και τη ζωή του, αν δεν ασπασθεί το χριστιανισμό. Αυτός, τι να κάνει, προκειμένου να σωθεί, γίνεται χριστιανός, κι έτσι ένας ακόμα κακός Εβραίος απαρνιέται την πίστη του και περνά στις τάξεις των καλών χριστιανών. Το κοινό φεύγει από το θέατρο ευχαριστημένο, οι καλοί δικαιώθηκαν, ο κακός τιμωρήθηκε και, επειδή ο χριστιανισμός είναι φιλεύσπλαχνος, ο κακός δεν τιμωρείται με θάνατο, απλώς ταπεινώνεται και βλέπει συγχρόνως το μεγαλείο της χριστιανικής θρησκείας. Μπράβο, όλα καλά.

Ο Θερσίτης πάλι στην Ιλιάδα είναι ένας πολεμιστής από το πλήθος που καμιά δουλειά δεν έχει να ανακατεύεται στις υποθέσεις των βασιλιάδων. Οι βασιλιάδες είναι αυτοί που αποφασίζουν, αυτοί έχουν τη δόξα και την εξουσία. Είναι ευγενείς, αριστοκράτες, σεβαστοί, γενναίοι, σπουδαίοι. Οι υπόλοιποι είναι ο χύδην λαός, οι ανώνυμοι πολεμιστές που ακολουθούν τυφλά τις διαταγές, δεν μπορούν να έχουν γνώμη, γιατί είναι κατώτεροι και δεν έχουν την αρετή και τη γνώση των αρχηγών τους που έλκουν την καταγωγή από τους θεούς.

Ο Θερσίτης, έχει το θράσος να υψώσει τη φωνή και να τα βάλει με τον Αγαμέμνονα, τον υπερβασιλέα, που είναι ο αρχηγός της εκστρατείας. Τον κατηγορεί ότι αρπάζει για λογαριασμό του τα καλύτερα λάφυρα και ότι κάθεται στη σκηνή του, ενώ οι άλλοι πολεμούν για χάρη του. Παράλληλα προσπαθεί να ξεσηκώσει τους συμπολεμιστές του ζητώντας τους να εγκαταλείψουν τον πόλεμο, να μπουν στα πλοία και να επιστρέψουν στην πατρίδα. Οι συμπολεμιστές του δείχνουν ενοχλημένοι από το θράσος του και ο Οδυσσέας έξαλλος από θυμό τον αρπάζει και τον κάνει μαύρο στο ξύλο. Οι Αχαιοί γελούν με το πάθημά του και ο Θερσίτης κάθεται στη θέση του σαν βρεγμένη γάτα. Αποκαταστάθηκε λοιπόν η τάξη και μπράβο, όλα καλά.

Και ο Σάυλοκ και ο Θερσίτης είναι χαρακτήρες που εκφράζουν τέλεια τις αντιλήψεις της εποχής τους:

Οι Εβραίοι είναι γενικώς κακοί, οι χριστιανοί είναι οι καλοί.

Οι βασιλιάδες ξέρουν να κυβερνήσουν, ο λαός δεν πρέπει να έχει γνώμη.

Και οι δύο αυτές θέσεις έχουν ανατραπεί σήμερα.

Ξέρουμε ότι οι Εβραίοι στο παρελθόν υπέστησαν φοβερές και άδικες διώξεις, υποχρεώθηκαν να ζουν σε γκέτο, δεν τους επιτρεπόταν να έχουν ακίνητη περιουσία. Ο χριστιανικός κόσμος τούς εκμεταλλεύτηκε ανενδοίαστα κι εκείνοι παρά τις δυσκολίες μπόρεσαν να επιβιώσουν αναπτύσσοντας ένα συγκεκριμένο ψυχισμό που ακόμα τους κατατρύχει.

Ο σημερινός θεατής βλέπει λοιπόν με κατανόηση και συμπόνια τον Σάυλοκ ως εκπρόσωπο μιας κατατρεγμένης φυλής. Γι’ αυτό και μια σύγχρονη ερμηνεία του έργου θέλει τον Σαίξπηρ να παρουσιάζει αντίστροφα τα πράγματα, ότι δηλαδή οι πονηροί είναι οι χριστιανοί και μπροστά τους ο Σάυλοκ είναι ένας πολύ έντιμος άνθρωπος. Η ερμηνεία αυτή είναι λαθεμένη πέρα για πέρα. Ο Σαίξπηρ εκφράζει την εποχή του και η εποχή του θέλει τους Εβραίους πονηρούς.

Με την ίδια αντίληψη ο Θερσίτης για μας σήμερα δεν είναι ένας χυδαίος και αντιπαθητικός ταραξίας που προσβάλλει τους ευγενείς βασιλιάδες, αλλά ένας τολμηρός άνδρας που έχει το θάρρος της γνώμης του και δεν δειλιάζει να κατηγορήσει την άδικη εξουσία. Η ερμηνεία αυτή είναι φυσικά σύγχρονη. Σήμερα που η δημοκρατία είναι αυτονόητη και η απολυταρχία μισητή, ο Θερσίτης δεν μπορεί παρά να μας προκαλεί το θαυμασμό για το εξαιρετικό του θάρρος. Για την εποχή του Ομήρου όμως ο Θερσίτης παραμένει ένα θρασύδειλο υποκείμενο.

Έτσι τους θέλησε η εποχή τους και τους δύο και έτσι πέρασαν στην αθανασία.

Έτσι επομένως πρέπει να τους ερμηνεύουμε κι εμείς, αν δεν θέλουμε να προδώσουμε το πνεύμα των δημιουργών τους, ανεξάρτητα, αν σήμερα αναγνωρίζουμε ότι αδικήθηκαν έτσι όπως μας παραδόθηκαν.