Καίτη Βασιλάκου: Εξατομίκευση: η σιωπηλή επανάσταση των Ευρωπαίων

Μια πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα δημοσιεύτηκε προ καιρού στη γαλλική Le Monde για τους συνδρομητές της. Μια φίλη αντέγραψε το κείμενο και μου το έστειλε. Το υπογράφουν οι Pierre Brèchon και Frèdèric Gonthier και έχει τον τίτλο «Εξατομίκευση: η σιωπηλή επανάσταση των Ευρωπαίων».

Πρόκειται για μια έρευνα της τελευταίας δεκαετίας πάνω στις αξίες των Ευρωπαίων, οι οποίοι, όσο περνά ο καιρός, δείχνουν μια αυξανόμενη τάση για προσωπική αυτονομία.

Η τάση αυτή δεν είναι ίδια σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και εξαρτάται άμεσα από την κουλτούρα κάθε λαού και από το βιοτικό του επίπεδο. Έτσι η εξατομίκευση είναι εντονότερη στη βόρεια και δυτική Ευρώπη, ενώ στη νότια και ανατολική είναι μικρότερη έως και ανύπαρκτη σε κάποιες περιπτώσεις.

Η μορφή της οικογένειας έχει εξελιχθεί πολύ στη δυτική Ευρώπη. Έχει απομακρυνθεί αρκετά από το παραδοσιακό μοντέλο και κλίνει προς ένα μοντέλο που ευνοεί τις σχέσεις που επιλέγει κανείς ελεύθερα σύμφωνα με τις προσωπικές του προτιμήσεις και τα γούστα του.

Το ίδιο ισχύει και για την εργασία. Παρά την οικονομική κρίση ο Ευρωπαίος έχει άλλες απαιτήσεις σήμερα. Θέλει ένα επάγγελμα που εκτός από τις οικονομικές απολαβές θα ταιριάζει περισσότερο στις προτιμήσεις του και στα ταλέντα του, ώστε να νιώθει ότι αυτοπραγματώνεται μέσα από αυτό.

Στις σχέσεις του με τους άλλους προτιμά να κάνει φιλίες που θα ταιριάζουν με τα γούστα του και δεν του αρέσουν πια οι συμβατικές σχέσεις που απορρέουν από κοινωνικές υποχρεώσεις.

Και στην πολιτική παρατηρούμε αυτή την τάση της εξατομίκευσης, καθώς, μπορεί οι μεγάλες ιδεολογίες να έχουν αποδυναμωθεί, όμως έχουν ενταθεί οι πολιτικές πράξεις διαμαρτυρίας.

Αντίθετα η θρησκεία δεν έχει κεντρική θέση στη διαμόρφωση των σύγχρονων αξιών των Ευρωπαίων. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις εξακολουθούν να υπάρχουν, αλλά είναι πιο ρευστές και πιο προσωπικές.

Με λίγα λόγια η εξατομίκευση αφορά όλους τους σημαντικούς τομείς της ζωής, όπως είναι ο γάμος των ομοφυλόφιλων, το δικαίωμα στην ευθανασία και την αυτοκτονία, τη διαμαρτυρία για τις αποφάσεις που λαμβάνονται από ψηλά κλπ Δεν έχει σχέση με τον ατομικισμό (ιδιοτέλεια) που επιδιώκει το ίδιον όφελος αδιαφορώντας για τους άλλους. Μολονότι και ο ατομικισμός είναι έντονος στην εποχή μας, όμως παράλληλα αναπτύσσεται και η εξατομίκευση, ιδιαίτερα όσον αφορά την επιθυμία του Ευρωπαίου να αποχτήσει ένα ανεξάρτητο πρόσωπο που δεν θα το περιορίζουν οι πολιτικοί και οι θρησκευτικοί θεσμοί και δεν θα υφίσταται την κοινωνική πίεση της οικογένειας και του περιβάλλοντος.

Αυτή είναι η σιωπηλή επανάσταση των αξιών που συμβαίνει σήμερα στην Ευρώπη.

Όμως η εξέλιξη αυτής της πολύ σημαντικής επανάστασης δεν ακολουθεί τους ίδιους ρυθμούς σε όλες τις χώρες της Ευρώπης. Στις σκανδιναβικές χώρες παραδείγματος χάριν, στην Ολλανδία και στη Γαλλία οι ρυθμοί είναι πιο γρήγοροι. Με επίσης ταχείς ρυθμούς συντελείται η σιωπηλή επανάσταση και στην υπόλοιπη δυτική Ευρώπη με εξαίρεση την Ιταλία, την Πορτογαλία και την Ιρλανδία. (Μαντεύετε γιατί; Η απάντηση είναι «Βατικανό»). Για μας εδώ στη νότια και ανατολική Ευρώπη τα νέα είναι μάλλον απογοητευτικά. Οι αξίες της εξατομίκευσης είναι πολύ λίγο διαδεδομένες.

Η εξατομίκευση συνδέεται φυσικά και με οικονομικούς παράγοντες. Όπου το βιοτικό επίπεδο είναι υψηλό, εκεί βλέπουμε να αναπτύσσονται οι αξίες της. Η αναζήτηση της προσωπικής αυτονομίας είναι πιο έντονη, επειδή ο πολίτης μπορεί να επιδιώξει ένα ποιοτικό τρόπο ζωής, χωρίς να χρειάζεται να εξασφαλίσει πρώτα ένα μίνιμουμ επιβίωσης.

Επίσης η εξατομίκευση είναι συνδεδεμένη και με τις κοινωνικές δαπάνες ενός κράτους. Η προστασία από τους κοινωνικούς κινδύνους που παρέχει ένα οικονομικά ανεπτυγμένο κράτος στους πολίτες του είναι προϋπόθεση για περαιτέρω αιτήματα προσωπικής αυτονομίας των πολιτών του.

Όμως αυτό δεν είναι αρκετό. Καθοριστικό ρόλο παίζουν και άλλοι παράγοντες και κυρίως η κουλτούρα ενός λαού.

Στις προτεσταντικές χώρες η εξατομίκευση είναι πολύ έντονη, ενώ σε χώρες μουσουλμανικές ή ορθόδοξες χριστιανικές βρίσκεται πολύ πίσω. Όπου είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη η θρησκευτικότητα, εκεί η εξατομίκευση είναι περιορισμένη. Γι’ αυτό παρατηρούμε ότι σε περιοχές της Ευρώπης όπου κυριαρχεί το εκκοσμικευμένο κράτος, όπου δηλαδή η Εκκλησία έχει απεμπλακεί από την πολιτική εξουσία, εκεί η εξατομίκευση έχει κάνει άλματα τις τελευταίες δεκαετίες. Φαίνεται ότι οι αξίες της εξατομίκευσης είναι αντιστρόφως ανάλογες προς τις θρησκευτικές ιδέες περί ενός υπερβατικού οδηγού που καθορίζει πώς πρέπει να ζει κανείς στην προσωπική του ζωή.

Έχουμε λοιπόν μια Ευρώπη προτεσταντική στο βορρά, κυρίως καθολική στο κέντρο και στο νότο, περισσότερο ορθόδοξη στην ανατολή και μουσουλμανική νοτιοανατολικά. Αυτή η μορφή της θρησκευτικότητας επηρεάζει όχι μόνο την εξατομίκευση αλλά και άλλα φαινόμενα λίγο πολύ σχετικά. Το ενδιαφέρον για τα δημόσια πράγματα, η συμμετοχή σε πολιτικά-κοινοτικά θέματα, η εμπιστοσύνη στον άλλον και στους θεσμούς, η ιθαγένεια έχουν μεγαλύτερη αξία στο βορρά παρά στο νότο.

Το χάσμα μεταξύ μιας ανεκτικής Δύσης και μιας πιο παραδοσιακής Ανατολής και η έντονη εξατομίκευση που παρατηρείται στις δυτικές χώρες της Ευρώπης μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε γιατί εδώ επικρατεί μια πιο ανοιχτή αντίληψη σε θέματα όπως είναι η αποδοχή της αυτοκτονίας, της ευθανασίας, της μοιχείας και της θέσης που έχει το άτομο στην οικογένεια, την ίδια στιγμή που στην νότια και ανατολική πλευρά της ηπείρου τα φιλελεύθερα ήθη λιμνάζουν ή γίνονται ακόμα πιο ασφυκτικά. Εδώ το παραδοσιακό μοντέλο γάμου είναι ακόμα πολύ ισχυρό και οι νέες μορφές συμβίωσης ενός ζευγαριού είναι ελάχιστα αποδεκτές.

Σε γενικές γραμμές ο ρυθμός της εξατομίκευσης είναι διαφορετικός σε κάθε χώρα. Η εθνική κουλτούρα κάθε τόπου είναι βαθιά εγγεγραμμένη στις συνειδήσεις των ανθρώπων και ο μετασχηματισμός της είναι μια πολύ αργή διαδικασία. Όσοι θέλουν να έχουν μεγαλύτερη ελευθερία επιλογών στη ζωή τους επηρεάζονται τελικά από το κοινωνικό τους περιβάλλον.

Εδώ το πρωτότυπο:

L'individualisation : la révolution silencieuse des Européens

La vaste enquête décennale sur les valeurs du Vieux Continent révèle le désir croissant d'autonomie. Mais pas partout, et pas au même rythme

Du mariage gay à la contestation des décisions venues d'en haut - à Istanbul comme à Notre-Dame-des-Landes -, du droit à l'euthanasie aux nouvelles formes de démocratie participative, difficile de ne pas voir monter les aspirations des Européens à l'autonomie et à la liberté de choix. Cette grande dynamique d'individualisation est comme une révolution silencieuse des valeurs.
Elle concerne tous les grands domaines de la vie. La famille a beaucoup évolué, surtout à l'ouest de l'Europe, en se détachant d'un modèle traditionnel au profit d'un modèle mettant en avant les relations librement choisies entre individus. Le rapport au travail évolue lui aussi en conjuguant des attentes quantitatives et qualitatives : il doit permettre de se réaliser soi-même et pas seulement d'avoir un bon salaire. La sociabilité est plus affinitaire, chacun cherchant à aménager ses réseaux de relations selon ses goûts, plutôt que selon des obligations sociales. Il en va de même pour les valeurs politiques : les grands clivages idéologiques s'affaiblissent mais l'action politique protestataire (pétitions, manifestations...) tend à se développer. La religion est de moins en moins centrale dans la structuration des valeurs ; les croyances religieuses ne disparaissent pas, mais deviennent plus flottantes et " à la carte ".
Issue d'une vaste enquête décennale sur les valeurs des Européens, la carte de l'individualisation, publiée ci-contre, présente un indice synthétique, construit sur dix-neuf questions, dont les réponses traduisent cette logique de choix individuel et de maîtrise de sa vie. L'individualisation doit être soigneusement distinguée de l'individualisme, qui consiste à privilégier son intérêt personnel sans se soucier d'autrui. Si l'individualisme paraît plutôt stable, l'individualisation se développe, surtout autour de la volonté de chacun de se construire comme une personne autonome sans être contraint par des institutions politiques, religieuses ou la pression normative du milieu social et familial. L'individualisation peut donc très bien se conjuguer avec des valeurs de tolérance à l'égard d'autrui et d'ouverture au monde.
Le développement de l'individualisation est cependant très inégal en Europe. Il est très prégnant dans les pays scandinaves, mais aussi aux Pays-Bas et en France. Il est aussi assez élevé en Europe occidentale, à l'exception de l'Italie, de l'Irlande et du Portugal. Les valeurs d'individualisation se sont beaucoup moins répandues dans les pays de l'est et du sud de l'Europe.
L'individualisation est liée à des facteurs économiques. Sa géographie épouse le niveau des richesses des pays. Ce qui indique que la recherche d'autonomie est d'autant plus prononcée que les standards de vie sont élevés, que les individus peuvent développer des aspirations qualitatives sans avoir à assurer leur minimum vital. L'individualisation est aussi corrélée aux dépenses sociales nationales. La protection par rapport aux risques sociaux - favorisée par le développement économique - peut donc aussi contribuer à la construction de l'autonomie individuelle.
Si le développement économique est probablement une condition nécessaire à la montée des valeurs d'individualisation, ce n'est pas une condition suffisante. D'autres facteurs sont très déterminants, notamment la matrice religieuse des cultures. C'est dans les pays de tradition protestante que l'individualisation fleurit le plus, alors que les pays musulmans et orthodoxes sont très largement en retrait. Au-delà de la religion traditionnellement dominante dans un pays, le degré moyen de religiosité - construit sur 10 indicateurs de pratiques et de croyances - est aussi très explicatif du niveau d'individualisation. La carte met en évidence que plus la religiosité est développée, moins l'individualisation se répand. C'est dans les zones géographiques les plus sécularisées d'Europe, dont la France fait partie, que l'individualisation a progressé le plus ces dernières années. Les valeurs d'individualisation dépendent probablement d'une prise de distance par rapport à l'idée d'une norme transcendante et d'un ordre divin s'imposant à l'homme et aux sociétés.
La matrice religieuse des cultures - avec une Europe protestante au nord, à dominante catholique au centre et au sud, plutôt orthodoxe à l'est et musulmane au sud-est - influence non seulement l'individualisation, mais aussi d'autres phénomènes qui lui sont plus ou moins liés. Le sens civique et l'intérêt pour les affaires publiques, la participation politique et associative, la confiance à autrui et dans les institutions sont plus valorisés au nord qu'au sud. Le clivage entre un Occident tolérant et un Orient plus traditionnel permet aussi d'expliquer qu'à l'ouest se dessine une conception plus ouverte des appartenances familiales. L'acceptation du suicide, de l'euthanasie ou de l'adultère progresse dans les pays de l'Ouest, tandis que le libéralisme des moeurs stagne à l'est et baisse même parfois. Le soutien aux nouvelles formes de vie de couple est bien moins répandu au sud et à l'est de l'Europe, où le modèle conjugal traditionnel reste très influent.
Au total, les Européens évoluent dans leurs systèmes de valeurs, la volonté d'autonomie conduisant aussi à revendiquer et à confronter différentes formes de vivre-ensemble. Mais ces évolutions se font à des rythmes très différents selon les pays. Les résultats de l'enquête ne permettent pas d'affirmer que les valeurs des Européens se soient rapprochées entre 1981 et 2008. Les cultures nationales, profondément inscrites dans l'histoire, ne se transforment que lentement. Et les individus, s'ils aspirent à plus de liberté de choix, restent eux aussi influencés par leur environnement social.
Pierre Bréchon et Frédéric Gonthier