Καίτη Βασιλάκου: Λίλια Τσούβα: "Τα σκαμπρόζικα επιγράμματα του Μαρτιάλη"

Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης «Επιγράμματα», Μετάφραση: Καίτη Βασιλάκου, εκδ. Απόπειρα

Η μετάφραση των επιγραμμάτων του Μάρκου Βαλέριου Μαρτιάλη από την ποιήτρια και συγγραφέα Καίτη Βασιλάκου, «Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης, Επιγράμματα» (Απόπειρα, 2024), λαμπυρίζει ως γεγονός ελκυστικό. Ο ποιητής αγαπήθηκε επί αιώνες για το σκαμπρόζικο και διασκεδαστικό του έργο. Η Βασιλάκου επαναφέρει στη λογοτεχνία μας τον εμβληματικό αυτό δημιουργό, επανασυνδέει με τη λατινική λογοτεχνία και το ιδιαίτερο είδος του επιγράμματος, τα ρωμαϊκά ήθη της εποχής.
Ο Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης (Marcus Valerius Martialis), ο σπουδαιότερος Λατίνος επιγραμματοποιός, γεννημένος περί το 40 μ. Χ. στην πόλη Bιλβιλίδα (Bilbilis) της ρωμαϊκής επαρχίας Hispania Tarraconensis, μεταβαίνει στη Ρώμη γύρω στο 64 όπου και ασχολείται με την ποίηση αρχικά για λόγους επιβίωσης. Γρήγορα όμως γίνεται γνωστός, αποκτά ονομαστούς φίλους, διακρίνεται με δημόσια αξιώματα, τίτλους. Η σταδιοδρομία του λαμβάνει χώρα κυρίως στην αυλή του αυτοκράτορα Δομιτιανού (Titus Flavius Domitianus, 51-96 μ. Χ.). Το σπουδαιότερο έργο του είναι τα «Επιγράμματα»: έντεκα βιβλία (από το 86 ως το 98 μ. Χ.). Το δωδέκατο το εξέδωσε το 102 στην Ισπανία, όπου και επέστρεψε (το 98). Πέθανε το 104 μ. Χ.
Το επίγραμμα ήταν στην αρχή μια απλή χαραγμένη επιγραφή πληροφοριακού χαρακτήρα και προσωπικού τόνου πάνω σε τάφο ή έργο τέχνης (ελάχιστες λέξεις με το όνομα, τη γενιά, τον τόπο του νεκρού). Με τον καιρό εξελίχθηκε σε έντεχνο, απέκτησε ευρεία θεματική, (επιτύμβιο, ερωτικό, σατιρικό), παιγνιώδη και σκωπτική διάθεση, ελευθεριάζουσα έκφραση.
Ο Μαρτιάλης ενσωματώνει τα στοιχεία του είδους στα επιγράμματά του. Ξεφεύγοντας από την τραγωδία και το έπος, εκφράζεται με συντομία, βιτριολικό αλλά και σκανταλιάρικο χιούμορ, για τα τεκταινόμενα. Η Καίτη Βασιλάκου επιλέγει ποιήματά του κυρίως από το βιβλίο «Ανθολογία Λατινικού Επιγράμματος» του καθηγητή Λεωνίδα Τρομάρα και στηρίζεται στο λατινικό κείμενο του Βρετανού μελετητή D. R. Shackleton Bailey. Το βιβλίο συνοδεύεται από κατατοπιστική εισαγωγή του διδάκτορα της Λατινικής Φιλολογίας Γιώργου Πρέκα.
Ελευθερόστομοι και αισχροεπείς οι στίχοι του Μαρτιάλη σοκάρουν με τον ρεαλισμό τους, καθώς μεταφέρουν τον καθημερινό βίο και τα ήθη της Ρώμης του 1ου μετά Χριστόν αιώνα. Ονομάζει την πόλη αρχόντισσα, όμως σατιρίζει και γελοιοποιεί την πολύπτυχη ζωή της, τους βρόμικους δρόμους, τους οίκους ανοχής, τα δημόσια λουτρά και περιβάλλει με ειρωνεία όσα τεκταίνονται στους κόλπους της. Αντλεί από τις κοινωνικές ελλείψεις (την αντίθεση κυρίως ανάμεσα στην πενία και στον πλούτο), αντλεί από τις φιλοσοφικές και πολιτικές πεποιθήσεις, όμως και από τα ατομικά ελαττώματα, τις εγγενείς ανθρώπινες αδυναμίες. Καγχάζει τις δυσμορφίες, την ασχήμια, την ηλικία, ρίχνει φαρμακερά τα βέλη του σε χαρακτήρες, τους οποίους σκιαγραφεί (τον φιλάργυρο, τον μοιχό, τον γιατρό), σε καταστάσεις, επαγγέλματα.
Ο Μαρτιάλης στοχάζεται και φιλοσοφεί, κυρίως όμως κοροϊδεύει. Ποικίλα ονόματα, επαναλαμβανόμενα ορισμένα, παρελαύνουν από τους στίχους του, ανθρώπων στους οποίους απευθύνεται και με τους οποίους συνομιλεί ποιητικά λόγω των ρόλων που επιτελούν. Είναι πλαστά, καθώς επιθυμεί να γελοιοποιήσει τις τάσεις, τον ερωτικό οίστρο, τις αμφιφυλοφιλικές διαθέσεις των ανώτερων τάξεων της ρωμαϊκής κοινωνίας. Κάνει αναφορά στον θεό Πρίαπο, το σύμβολο της γονιμότητας με τον υπερμεγέθη φαλλό, εκθέτει τις απόψεις του για τις γυναίκες, την ομορφιά τους, τα πλούτη, την ηλικία.
Ρωτάς, Φλάκκε, πώς θα ’θελα ή πώς δεν θα ’θελα
τη φιλενάδα μου;
Όχι πολύ εύκολη ούτε πολύ δύσκολη τη θέλω.
Εγκρίνω ό, τι βρίσκεται ανάμεσα στα δυο.
Ούτε αυτή που βασανίζει θέλω
ούτε αυτή που με μπουχτίζει θέλω. (Ι. 57, σελ. 39)

Με αφορμή τις ρωμαϊκές γιορτές, τα Σατουρνάλια κυρίως, (Κρόνια), που γιορτάζονταν με οινοποσία, ακολασίες, ανταλλαγή δώρων, τυχερά παιχνίδια, υπαίθριες αγορές, αντιστροφή ρόλων ανάμεσα σε αφέντη και δούλο, ψέγει ελαττώματα και ανεπάρκειες, την απουσία εμμέσως ηθικών αξιών. Τα επιγράμματα του Μαρτιάλη αναδεικνύουν τη διάκριση των ερωτικών ρόλων στη Ρώμη, τον 1ο μ. Χ. αιώνα, ενώ κατακρίνουν τις ερωτικές επιθυμίες που αντίκεινται στην κοινωνικά αποδεκτή νόρμα. Πίσω από το σκώμμα διακρίνεται διάθεση για αλλαγή.
Σε δείπνο, Φοίβε, σε καλούν, όλοι οι κίναιδοι.
Όποιον τον τρέφει το καυλί,
δεν είναι άντρας έντιμος, νομίζω. (IX. 63, σελ. 81)

Συνομιλεί επίσης ο Μαρτιάλης με τα βιβλία του («βιβλιαράκι μου»), με την ίδια την ποιητική του persona, αναδεικνύοντας τις καλλιτεχνικές του αντιλήψεις, εξαίροντας την ποίηση και την αθανασία που χαρίζει. Οι παρατηρήσεις του μας παραδίδουν τρόπους που σχετίζονται με την παραγωγή (τα βιβλιογραφεία) και τη διακίνηση βιβλίων, τις σχέσεις όσων εμπλέκονται.

Εδώ είναι εκείνος που διαβάζεις,
εκείνος που ζητάς, ο Μαρτιάλης,
γνωστός σ’ όλο τον κόσμο
για τα βιβλία του με τα έξυπνα επιγράμματα:
σ’ αυτόν εσύ, πρόθυμε αναγνώστη,
την τιμή που έδωσες,
όσο ακόμα ζει και νιώθει,
λίγοι ποιητές την έχουν αποκτήσει
μετά τον θάνατό τους. (I.1, σελ. 37)

Το ύφος των επιγραμμάτων του διακρίνεται από αμεσότητα, ιλαρότητα, ωμό ρεαλισμό. Εκδηλώνεται ωστόσο τρυφερότητα για τη σκυλίτσα ή τη δούλη του που πέθανε έξι χρονών. Ο επικριτικός τόνος δεν στοχεύει στη στηλίτευση των κοινωνικών ελαττωμάτων, αλλά στον προβληματισμό και πρωτίστως στη διασκέδαση, στην πρόκληση γέλιου.
Απορείς Καικιδιανέ,
γιατί δεν πάει για ύπνο ο Άφερ;
Για δες με ποια πλαγιάζει. (Χ.84, σελ. 33)
Ο Μαρτιάλης διαλέγεται ποιητικά με τους αρχαίους ελληνικούς μύθους, με το έργο παλαιότερων ομοτέχνων του (Κάτουλλος, Οράτιος, Οβίδιος), αρχαίων φιλοσόφων. Η διακειμενικότητα χαρακτηρίζει τα ποιήματα.
Συνδυάζοντας τη συντομία και τη σαφήνεια του επιγράμματος με τον ωμό ρεαλισμό και τη διδακτική πρόθεση, ο Μαρτιάλης δημιουργεί στίχους καινοτόμους, με χιούμορ και αθυροστομία. Εισβάλλει στον χώρο του άλλου, ανασκαλεύει τα ελαττώματα, ευφυολογεί και βγάζει γέλιο. Η Βασιλάκου αποδίδει με επιτυχία την αμεσότητα, τον ρυθμό, την ποιητικότητα του επιγράμματος του Μαρτιάλη.
Ποντιλιανέ, ρωτάς, γιατί δεν στέλνω τα βιβλία μου σε σένα;
Για να μη στείλεις τα δικά σου, Ποντιλιανέ, σε μένα. (VII.3, σελ. 43)