Γ' Ενδοοικογενειακή βία και εγκληματικότητα

Η οικογένεια είναι ο ιδεατός χώρος, μέσα στον οποίο τα μέλη δένονται μεταξύ τους με ισχυρούς και ισόβιους δεσμούς αγάπης,  ο χώρος που παρέχει ασφάλεια, προστασία, υποστήριξη, παρηγοριά και περίθαλψη. Είναι επίσης ο χώρος που  μπορεί κανείς να είναι ο εαυτός του, να απλωθεί χαλαρά,  να εκφραστεί ελεύθερα,  χωρίς να κινδυνεύει να παρεξηγηθεί, να εξομολογηθεί τα βάσανά του και οι δικοί του να του συμπαρασταθούν ανιδιοτελώς  και, αν καμιά φορά θυμώσει  και μιλήσει άσχημα, ξέρει πως αυτό σύντομα θα ξεχαστεί και θα σκεπαστεί από την αμετακίνητη αγάπη που επικρατεί  μέσα στο σπιτικό του.

Αυτή είναι η ιδανική εικόνα της οικογένειας που έχουμε πάνω κάτω όλοι στο μυαλό μας. Στην πράξη όμως παρατηρούμε ότι πολύ λίγες οικογένειες από όσες γνωρίζουμε, ανταποκρίνονται πλήρως σ’ αυτό το μοντέλο. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι όπως το δακτυλικό αποτύπωμά μας είναι μοναδικό, έτσι και κάθε οικογένεια είναι μοναδική και καλλιεργεί στους κόλπους της εκτός από την αγάπη και πολλά άλλα συναισθήματα που δεν είναι πάντοτε τα καλύτερα καθώς και πολλές εντάσεις και αποκλίσεις που οφείλονται στον ιδιαίτερο ψυχισμό που έχει το καθένα από τα μέλη της.

Έτσι η αγάπη πολλές φορές είναι καταπιεστική και τυραννική, άλλοτε είναι κτητική, άλλοτε τόσο χαλαρή ή αφανής που μοιάζει σαν να μην υπάρχει. Μερικές φορές η αγάπη υποκαθίσταται από άλλα συναισθήματα που υποκρίνονται την αγάπη, όπως είναι η ανασφάλεια, ο φόβος της μοναξιάς ή της απόρριψης, η αίσθηση της αποκλειστικής ιδιοκτησίας, η εξάρτηση. Και κάποιες φορές η αγάπη απουσιάζει εντελώς και στη θέση της αναφύονται το συμφέρον, η ιδιοτέλεια, η παντελής αδιαφορία ακόμα και η εχθρότητα.

Να μην ξεχνάμε επίσης ότι άτομα με προβλήματα, όταν δημιουργούν οικογένεια, μεταφέρουν τα προβλήματά τους σ’ αυτήν, με αποτέλεσμα η οικογένεια να διαστρέφεται από τον αρχικό προορισμό της και να γίνεται κολαστήριο αντί να είναι το καταφύγιο από τη βουή του έξω κόσμου.

Πολύ ταχτικά έρχονται στη δημοσιότητα  ανατριχιαστικές περιπτώσεις τέτοιας ενδοοικογενειακής ανωμαλίας, ενώ  οι περιπτώσεις που δεν βλέπουν ποτέ το φως της δημοσιότητας υποπτευόμαστε ότι  είναι πολλαπλάσιες.

Δεν θα απαριθμήσουμε εδώ τις μορφές της βίας και της εγκληματικότητας  που μπορεί να αναπτυχθούν μέσα σε μια προβληματική οικογένεια - αυτά τα πράγματα είναι γνωστά. Περισσότερο  μας ενδιαφέρει η νοσηρότητα του φαινομένου που  η αρχή του χάνεται στο μακρινό παρελθόν, τότε που ακόμα οι πρόγονοί μας σχημάτιζαν ενστικτωδώς τη μικρή ομάδα, από την οποία κατόπιν προήλθε η πατριαρχική οικογένεια.

Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι σε κείνες τις πολύ μακρινές εποχές τα μέλη της ομάδας που συνδέονταν μεταξύ τους λίγο πολύ με κάποιο βαθμό συγγένειας, ένιωθαν αυτό το συγκεκριμένο συναίσθημα που εμείς σήμερα ονομάζουμε αγάπη. Οι μητέρες θα ένιωθαν ασφαλώς μια φυσική αγάπη για τα μικρά τους και θα τα προστάτευαν από το θυμό ή τη ζήλια των ισχυρών αρσενικών. Αλλά ο κυρίαρχος δεσμός που συγκρατούσε ενωμένα τα μέλη της ομάδας ήταν το συμφέρον και με αυτή τη λέξη εννοείται η προστασία της ομάδας από τους εξωτερικούς κινδύνους, η εύρεση τροφής και καταφύγιου στις δύσκολες καιρικές συνθήκες και η ενστικτώδης μέριμνα για τα ανήλικα μέλη.

Από την ομάδα προκύπτει κάποια στιγμή η πολυμελής πατριαρχική οικογένεια. Η αγάπη μάλλον απουσιάζει και αποδώ, αν και πρέπει να υποθέσουμε ότι θα υπήρχαν εξαιρέσεις. Κάποιες ιδιαίτερες συμπάθειες μεταξύ ορισμένων μελών θα αναπτύσσονταν, πράγμα που σημαίνει ότι οι υπόλοιποι  θα αντιδρούσαν με ενόχληση ή και με εχθρότητα. Πάντως αυτό που κυριαρχεί και στην πατριαρχική οικογένεια είναι το συμφέρον που τώρα έχει πάρει μορφή καθαρά οικονομική και μαζί με το συμφέρον έχει αναπτυχθεί και μια νέα αξία, η τιμή, δηλαδή το καλό όνομα προς τα έξω. Το οικονομικό συμφέρον και η τιμή είναι μορφές εξουσίας και μια οικογένεια πλούσια και με καλό όνομα  έχει κύρος απέναντι στις άλλες.

(Η λέξη «κύρος» είναι συγγενής προς το «κύριος», δηλαδή άρχοντας, εξουσιαστής).

Η πατριαρχική οικογένεια περιελάμβανε στους κόλπους της τους παντρεμένους γιους με τις δικές τους οικογένειες και ενίοτε και τα παντρεμένα εγγόνια. Ιδιοκτήτης της οικογένειας ήταν ο πιο ηλικιωμένος άνδρας, κάποιος γέροντας, προφανώς αρτηριοσκληρωτικός και μπορούμε να υποθέσουμε και άνους μερικές φορές. Σ’ αυτό το γέροντα ήταν υποχρεωμένοι να υπακούουν όλοι οι άρρενες της οικογένειας, ακόμη κι αν ήταν πενήντα και εξήντα χρονών.

Ο υπόλοιπος άμαχος πληθυσμός, γυναίκες και παιδιά, δεν λαμβανόταν καθόλου υπ’ όψη.

Αγάπη θα πρέπει να υπήρχε μεταξύ της μητέρας και των παιδιών της, η οποία ωστόσο θα ήταν αναμεμιγμένη με εχθρότητα προς τις άλλες μητέρες και τα παιδιά τους που συγκατοικούσαν κάτω από την ίδια στέγη, καθώς και με μεγάλη δόση συμφέροντος και ανταγωνισμού, ως προς το ποιο παιδί θα γινόταν η αγαπημένη μασκότ του ηλικιωμένου γέροντα ή ποιος σύζυγος θα μπορούσε να τον πλησιάσει, χωρίς να υποστεί τους κεραυνούς της οργής του.

Σε ένα τέτοιο οικογενειακό περιβάλλον μπορούμε να φανταστούμε τα πάθη και τα μίση που θα διέσχιζαν την ατμόσφαιρα, τις ίντριγκες, τους ψιθύρους, τις αντιπάθειες, τις έριδες και τις αντιπαραθέσεις που ασφαλώς θα έφταναν κάποτε και σε  ξυλοκοπήματα και καμιά φορά και σε φόνο. Αν προσθέσουμε σ’ αυτά και τις ιδιαίτερες αποχρώσεις του χαρακτήρα του κάθε μέλους , μπορούμε να καταλάβουμε ότι σε μια τέτοια οικογένεια το μόνο συναίσθημα που δεν μπορούσε να κυριαρχήσει ήταν η αγάπη. Από την άλλη όμως υπήρχε ο ισχυρός δεσμός του συμφέροντος και της τιμής που έδενε τα μέλη άρρηκτα μεταξύ τους.

Η ενδοοικογενειακή βία δεν πρέπει να εθεωρείτο κάτι νοσηρό, αρκεί να μην ξεπερνούσε κάποια όρια. Φυσικά οι άρρενες μπορούσαν να δέρνουν όσο και όπως ήθελαν τις γυναίκες και τα παιδιά τους. Αυτό ήταν από μια άποψη και καθήκον τους, διότι έτσι τηρούνταν η πειθαρχία και ο σεβασμός προς τους ανώτερους, κάτι πολύ σημαντικό για την εύρυθμη λειτουργία μιας πολυμελούς οικογένειας που περιέκλειε εντός της μικρότερες πυρηνικές οικογένειες. Μαζί με την πειθαρχία και το σεβασμό καλλιεργούνταν και άλλες χρήσιμες αρετές, όπως η υπακοή, ο φόβος, η κρυψίνοια, ο υπολογισμός και καταπνίγονταν διάφορες αδυναμίες και ελαττώματα, όπως η ευαισθησία, η ελεύθερη ή η διαφορετική γνώμη, η επιλογή συντρόφου χωρίς την έγκριση των γερόντων και η προσωπική ζωή.

Τα παιδιά μάθαιναν από μικρά τις αξίες και τις απαξίες της οικογένειας και μεγαλώνοντας έπαιρνε το καθένα τη θέση του στην εσωτερική ιεραρχία. Αν κάποιος διαφωνούσε, αν είχε διαφορετικές απόψεις και ιδέες, έπρεπε να πάρει το μπογαλάκι του και να εξαφανιστεί. Αλλά το να μείνει κανείς εκτός οικογένειας, αυτό από μόνο του ήταν ντροπή και όνειδος και επιπλέον το άτομο αυτό ήταν ανυπεράσπιστο στις επιθέσεις των άλλων. Επομένως η καλύτερη τακτική ήταν η σιωπή και η υπακοή.

Συμπεριφορές που μπορούσαν να πληγώσουν το γόητρο της οικογένειας δεν περνούσαν ατιμωρητί. Ο ένοχος έπρεπε να πληρώσει για το λάθος του και καμιά φορά το πλήρωνε πολύ ακριβά. Όσο για τα θηλυκά μέλη του σπιτιού, εδώ τα πράγματα ήταν πολύ άγρια. Ο φόνος ήταν η καλύτερη λύση για τη γυναίκα που ντρόπιασε τους δικούς της με ένα βλέμμα ή με ένα χαμόγελο ή με κάτι περισσότερο.

Τι νοσηρότητες μπορούσαν να αναπτυχθούν μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον; Εκτός από την αυτονόητη βία, πρέπει να υποθέσουμε και την αιμομιξία. Οι ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες θα κατέληγαν στη δολοφονία του νεογέννητου ή , αν η εγκυμοσύνη γινόταν από πριν αντιληπτή, στη δολοφονία της εγκύου. Η μοιχεία επίσης θα ήταν ένα πρόβλημα, καθώς ζούσαν μαζί πολλές πυρηνικές οικογένειες. Η ανακάλυψή της θα προκαλούσε ασφαλώς διάφορες τραγωδίες που η πατριαρχική οικογένεια θα φρόντιζε να κρατήσει μυστικές από την υπόλοιπη κοινωνία. Η σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών πρέπει να ήταν κάτι συνηθισμένο, πιθανόν μάλιστα και ανεκτό από τα περισσότερα μέλη. Η δε γενικότερη κακοποίηση των παιδιών θα ήταν στο καθημερινό πρόγραμμα.

Από την άλλη ολόκληρη η οικογένεια συσπειρωνόταν, σε περίπτωση που κάποιος άλλος την είχε προσβάλει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Και εδώ ο φόνος ήταν η καλύτερη λύση και έτσι ξεκινούσε η βεντέτα, γιατί κατόπιν η οικογένεια του άλλου που κι εκείνης το γόητρο είχε τρωθεί, ζητούσε εκδίκηση.

Όλες αυτές οι συμπεριφορές δεν είχαν κίνητρο την αγάπη, όπως καταλαβαίνουμε. Το παν ήταν η τιμή, το καλό όνομα, η υπόληψη. Χωρίς την υπόληψη της υπόλοιπης κοινωνίας η οικογένεια ξέπεφτε πολύ χαμηλά, οι δεσμοί της κινδύνευαν να ατονήσουν και ο θεσμός να παρακμάσει. Όπως όμως καλά γνωρίζουμε, ο θεσμός δεν παρήκμασε καθόλου, αντίθετα διατηρήθηκε στους αιώνες, επομένως  εκείνοι οι πρόγονοι που με ζήλο υπηρέτησαν τις αξίες του φόβου, του καταναγκασμού, της πειθαρχίας, της υπακοής και της τιμωρίας των άταχτων μελών, έκαναν φαίνεται καλά τη δουλειά τους.

Από τότε όμως που η πατριαρχική οικογένεια έδωσε τη θέση της στην πυρηνική, τα πράγματα άλλαξαν. Η μητέρα  μεγαλώνει τώρα τα παιδιά της με την ησυχία της χωρίς ανταγωνισμούς και ζηλοτυπίες με άλλες γυναίκες και κανείς ανοϊκός γέροντας δεν απειλεί το σπιτικό της. Ο σύζυγος εννοείται ότι προσπαθεί να τον υποκαταστήσει και τα καταφέρνει πολύ καλά.  Είναι τώρα αυτός ο δυνάστης που ο λόγος του είναι νόμος μέσα στο σπίτι. Τους απογόνους του τους θεωρεί συνέχεια του εαυτού του, όχι αυτόνομες προσωπικότητες. Πρέπει λοιπόν να τον υπακούουν τυφλά κι αν δεν το κάνουν, τους περιμένουν αυστηρές τιμωρίες. Ποιος μπορεί να εμποδίσει τον πατέρα αφέντη από τα καθήκοντά του;  Η Πολιτεία τού αναγνωρίζει αυτό το δικαίωμα, η σύζυγος και τα τέκνα σκύβουν το κεφάλι. Ο πατέρας αφέντης μπορεί να βιάζει τη γυναίκα του, εκτελεί απλώς το συζυγικό του καθήκον. Μπορεί να κακοποιεί τα παιδιά του, είναι ο ιδιοκτήτης τους. Αυτός αποφασίζει για όλους και για όλα.

Ωστόσο η σύζυγος τού περνά  σιγά-σιγά και με υπομονή αισθήματα αγάπης προς τους απογόνους του. Η τιμή και το γενικότερο συμφέρον της πυρηνικής οικογένειας προηγούνται πάντα, από την άλλη όμως ο πατέρας αφέντης  αρχίζει να βλέπει με στοργή τα παιδιά του. Όταν παίρνει αποφάσεις, λαμβάνει υπόψη του το συμφέρον των παιδιών που όμως εξακολουθεί να το ταυτίζει με το συμφέρον όλης της οικογένειας.

Τα δράματα δεν λείπουν και σ’ αυτή τη φάση της εξέλιξης, καθώς αλλιώς αντιλαμβάνεται αυτός την ευτυχία των παιδιών του και αλλιώς την αντιλαμβάνονται αυτά. Η τιμωρία εδώ σκοπό έχει να συνετίσει το παιδί, να το κάνει να δει ποιο είναι το πραγματικό του συμφέρον, το οποίο  λόγω ανωριμότητας -  έτσι πιστεύει ο πατέρας - δεν μπορεί να καταλάβει.

Με τη χειραφέτηση της γυναίκας γίνεται ένα αποφασιστικό βήμα για να πάρει η οικογένεια τη μορφή που έχει σήμερα. Ο λόγος της συζύγου έχει βαρύτητα τώρα  και εκείνη μπορεί να αφήσει την αυθόρμητη αγάπη της προς τα παιδιά της να εκδηλωθεί δυναμικά. Ο padre padrone  μέσα στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται, μεταμορφώνεται σιγά -σιγά σε σύντροφο, παραιτείται από τα ιστορικά δικαιώματά του – βοηθούσης και της νομοθεσίας που κι αυτή συμπορεύεται με το πνεύμα των νέων καιρών -  και γίνεται πατέρας προστάτης που έχει για κύριο μέλημα την ευτυχία των παιδιών του. Τώρα το μοντέλο της οικογένειας είναι διαφορετικό. Το συμφέρον και η υπόληψη παραμένουν ως αξίες, αλλά η ευτυχία των παιδιών παίρνει  την πρώτη θέση.

Η σύγχρονη πυρηνική οικογένεια είναι σε γενικές γραμμές υγιέστερη από την πατριαρχική. Οι γονείς φροντίζουν τα παιδιά τους, όλη τους η ζωή στρέφεται γύρω από τη σωστή ανατροφή τους και τη χάραξη του μέλλοντός τους και η σωματική βία και η κακοποίηση  απορρίπτονται, επειδή η μητέρα στέκεται ακοίμητος προστάτης των τέκνων της. Φτάνουμε λοιπόν στο μοντέλο της ιδανικής οικογένειας , όπως το έχουμε στο μυαλό μας οι σημερινοί άνθρωποι.

Μόνο που οι σημερινοί άνθρωποι δεν είμαστε ακόμα ιδανικοί. Έχουμε αδυναμίες, ελαττώματα, πάθη.  Πολλές φορές δεν μπορούμε να ελέγξουμε το θυμό μας κι άλλοτε φέρνουμε το θυμό μας απέξω και τον αφήνουμε να ξεσπάσει στους δικούς μας. Οι γονείς δεν ομονοούν πάντα μεταξύ τους, υπάρχει  το πρόβλημα της απιστίας που φέρνει πολλή διχόνοια και καχυποψία μέσα στο σπίτι και επίσης ο σύζυγος μερικές φορές θυμάται τον αρχαίο του ρόλο και τότε φέρνει στην οικογένειά του τη δυστυχία. Οι πιο αδύναμοι υφίστανται την οργή και τις ιδιοτροπίες των πιο ισχυρών και ισχυροί είναι οι γονείς απέναντι στα παιδιά και ο σύζυγος απέναντι στη σύζυγο και τα παιδιά. Καμιά φορά οι ρόλοι αλλάζουν και είναι η σύζυγος εκείνη που καταδυναστεύει τους άλλους. Αλλά και τα παιδιά μετά από μια ηλικία  μπορεί να γίνουν οι τύραννοι των γονέων τους.

Οι αφορμές λοιπόν για ενδοοικογενειακή βία είναι πολλές, όσο οι άνθρωποι κουβαλούν μέσα τους ανθρώπινες αδυναμίες. Η βία αυτή μπορεί να είναι ψυχολογική ή σωματική, μπορεί να εξελιχθεί σε κακοποίηση παντός τύπου και κάποτε μπορεί να φτάσει και στο φόνο. Η κοινή γνώμη κάθε τόσο ανατριχιάζει με τα κρούσματα αυτής της ενδοοικογενειακής βίας και εγκληματικότητας που έρχονται στη δημοσιότητα και το χειρότερο είναι ότι κανείς νόμος δεν μπορεί να προλάβει το κακό, πριν εκδηλωθεί. Η εκ των υστέρων θεραπεία του τραύματος, όσο επιτυχημένη κι αν είναι, αφήνει πάντα ανεξίτηλες ουλές.

 Και είναι αυτή η πιο σκληρή και άδικη μορφή βίας και εγκληματικότητας, επειδή διαπράττεται εκεί που έπρεπε να βασιλεύει η ύψιστη ασφάλεια: στο χώρο του σπιτιού μας, στο χώρο που μας εγγυάται προστασία από τις επιθέσεις του εξωτερικού κόσμου και μας υπόσχεται ανεξάντλητη και αφιλοκερδή αγάπη.