Μια βόλτα στη ρωμαϊκή Έφεσο

Οι ελληνικές πόλεις στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας συνέχισαν να ζουν λίγο πολύ όπως και πριν, τότε που τις κυβερνούσαν οι βασιλείς των ελληνιστικών βασιλείων. Δεν μπορούσαν να ασκούν εξωτερική πολιτική, αλλά εξέλεγαν τους τοπικούς τους άρχοντες που φρόντιζαν για τα εσωτερικά ζητήματα της πόλης.

Αυτές οι γενιές των Ελλήνων που ήρθαν στη ζωή μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχαν μεν συνείδηση του μεγάλου πολιτισμού τους, αλλά είχαν ξεχάσει πώς είναι να ζει κανείς ελεύθερος και ανεξάρτητος στην πόλη του. Αυτό  ήταν ήδη μια μακρινή ανάμνηση που δεν νομίζω ότι τους προκαλούσε θλίψη. Με λίγα λόγια οι Έλληνες επί Ρωμαιοκρατίας ήταν καλά προσαρμοσμένοι στα δεδομένα της εποχής τους.

Σ’ αυτό μεγάλο ρόλο έπαιξε η πολιτική των Ρωμαίων που είχε ως αρχή να μην καταπιέζει τους κατακτημένους λαούς, επέτρεπε την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, τη χρήση των εθνικών γλωσσών, την άσκηση της τοπικής λατρείας και τη διατήρηση των τοπικών ηθών και των εθίμων.

Αυτό ίσχυσε κατά μείζονα λόγο στις ελληνικές περιοχές, εφόσον οι Ρωμαίοι εκτίμησαν τον ελληνικό πολιτισμό και μάλιστα τον εναγκαλίστηκαν, με αποτέλεσμα σήμερα να μιλάμε για ελληνορωμαϊκό πολιτισμό.

Σε όλο τον κατακτημένο ελληνικό κόσμο κυρίαρχη γλώσσα παρέμεινε η ελληνική, αν και οι μορφωμένοι Έλληνες και όσοι συναλλάσσονταν με τους Ρωμαίους μιλούσαν και τα λατινικά.

Ομοίως και οι μορφωμένοι Ρωμαίοι και όσοι συναλλάσσονταν με Έλληνες μιλούσαν τα ελληνικά.

Η ρωμαϊκή Έφεσος δεν ξέφυγε από τον κανόνα. Οι Εφέσιοι της εποχής ζουν σε μια πόλη με μεγάλο παρελθόν αλλά και με ένα μεγαλοπρεπές παρόν, μια και η Έφεσος είναι η τρίτη σε σημασία πόλη της αυτοκρατορίας μετά τη Ρώμη και την Αλεξάνδρεια. Στο απόγειο της ακμής της, αρχές του 2ου αιώνα μΧ, έχει, κατά μία εκτίμηση, πληθυσμό 200.000 κατοίκων. Σε επιγραφές της εποχής διαβάζουμε ότι είναι η «πρώτη και μεγίστη μητρόπολις της Ασίας».

Είναι το κυριότερο λιμάνι της Ασίας και ένας από τους σπουδαιότερους τελωνειακούς σταθμούς. Εδώ συγκεντρώνονται εμπορεύματα από και προς τη Μικρά Ασία. Σημαντικοί εμπορικοί οίκοι έχουν εγκατασταθεί στην πόλη, καθώς και Ρωμαίοι έμποροι προερχόμενοι από τη Δήλο που διευθύνουν μεγάλη αγορά δούλων. Αλλά και πλούσιοι συγκλητικοί και Ρωμαίοι απόμαχοι αξιωματούχοι έρχονται για να μείνουν εδώ μόνιμα.

Η Έφεσος εκτός από σημαντικό λιμάνι ήταν επίσης η έδρα του διοικητή της ρωμαϊκής επαρχίας της Ασίας και γι’ αυτό οι Ρωμαίοι φρόντισαν για τον καλλωπισμό της. Επί αυτοκρατόρων Αυγούστου και Τιβερίου ολοκληρώθηκαν πολλά οικοδομήματα, όπως το Πρυτανείον και ο Ιππόδρομος, και κατασκευάστηκαν νέα υδραγωγεία που εξυπηρετούσαν ένα μεγάλο μέρος της πόλης.

Μια βόλτα στη ρωμαϊκή Έφεσο μάς αποκαλύπτει ενδιαφέροντα ρωμαϊκά μνημεία. Αυτά είναι:

Οι ναοί του Ιουλίου Καίσαρα, της θεάς Ρώμης και της Ίσιδος (μέσα στην Αγορά).

Επίσης:

Πλατεία Δομιτιανού και ναός των θείων Φλαβίων που έκτισε ο αυτοκράτορας Δομιτιανός.

Λεωφόρος Κουρητών (Έμβολος) που οδηγούσε στη Βιβλιοθήκη του Κέλσου και στην Αγορά.

Μνημείο του Μέμμιου, αφιερωμένο στον γενναίο στρατιώτη Μέμμιο, εγγονό του Σύλλα.

Μικρός ναός του Αδριανού.

Λουτρά του Βάριου.

Το σπίτι του έρωτα  με τοίχους διακοσμημένους με ψηφιδωτά που απεικόνιζαν τις υπηρεσίες που πρόσφεραν τα κορίτσια εκεί μέσα.

Λεωφόρος Λιμένος  που οδηγούσε στο λιμάνι. Είχε δύο γυμνάσια και πολλές αποθήκες με προϊόντα από και προς την Ασία.

Δημόσια αποχωρητήρια.

 https://depts.washington.edu/silkroad/cities/turkey/ephesus/ephesus.html

Εδώ υπάρχει και η περίφημη Βιβλιοθήκη του Κέλσου που χτίστηκε από τον γιο του στη μνήμη του πατέρα του Τιβέριου Ιούλιου Κέλσου Πολεμαιανού.

Μη σας ξεγελά το ρωμαϊκό όνομα. Τότε αρκετοί πλούσιοι Έλληνες συνήθιζαν να παίρνουν ρωμαϊκά ονόματα από μόδα ή από συμφέρον. Ο Τιβέριος Ιούλιος Κέλσος Πολεμαιανός προερχόταν από πλούσια και διακεκριμένη οικογένεια Ελλήνων, από τις πρώτες ελληνικές οικογένειες που είχαν λάβει τον τίτλο του Ρωμαίου πολίτη. Κατέλαβε τα ανώτατα αξιώματα του συγκλητικού, του υπάτου και του διοικητή της Ασίας (105-107 μΧ).

Η Βιβλιοθήκη του Κέλσου χτίστηκε σε μια περιοχή της Εφέσου που ήταν παραδοσιακά ελληνική και μέσα σε αυτήν, εκτός από τις χιλιάδες κυλίνδρων, βρισκόταν και η σαρκοφάγος του Κέλσου και ένα ταφικό μνημείο του. Όλα τα έξοδα για την κατασκευή της Βιβλιοθήκης καλύφθηκαν από την προσωπική περιουσία του Κέλσου.

Η Έφεσος διέθετε, εννοείται, και θέατρο χωρητικότητας 25.000 θέσεων για δραματικές παραστάσεις και δημόσιες γιορτές. Όμως ήδη η βάρβαρη μόδα της Ρώμης έχει περάσει και στις ελληνικές περιοχές και στο θέατρο της Εφέσου γίνονται τώρα και αγώνες μονομαχίας και θηριομαχίες.

Και φυσικά εδώ βρισκόταν και ο περίφημος ναός της Εφεσίας Αρτέμιδος, το Αρτεμίσιον, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Ένα ρωμαϊκό έδικτο του 162 μΧ αναγνωρίζει τη μεγάλη σημασία του ναού και ορίζει επίσημα να διαρκεί ένα μήνα η ετήσια γιορτή προς τιμήν της θεάς που γινόταν κάθε Μάρτιο-Απρίλιο και που ως τότε διαρκούσε λίγες ημέρες. Ο ναός μαζί με την πόλη καταστράφηκαν από τους Γότθους το 263 μΧ.

Ανασκαφές που ξεκίνησαν το 1960 έφεραν στο φως και τα λεγόμενα «σπίτια των πλουσίων».

Καλύπτουν μια έκταση 4.000 τ.μ. στο κέντρο της ρωμαϊκής Εφέσου και βρίσκονται κολλητά το ένα δίπλα στο άλλο. Πρόκειται για σπίτια με εξαιρετικό διάκοσμο σε ψηφιδωτά και σε τοιχογραφίες που συναγωνίζονται αυτά της Πομπηίας και του Ηρακλείου (Herculaneum) και στα οποία κατοικούσαν Ρωμαίοι (και Έλληνες υποθέτω) της μεγαλοαστικής τάξης.

Το συγκρότημα αποτελείται από επτά ξεχωριστά σπίτια ίσου περίπου μεγέθους που το καθένα έχει τη δική του απ’ ευθείας πρόσβαση στον δρόμο. Κάθε σπίτι είναι τοποθετημένο γύρω από μια μεγάλη κεντρική αυλή και διαθέτει δωμάτια υποδοχής,  τραπεζαρίες και άλλα δωμάτια για ευχάριστες ενασχολήσεις.

Στο ισόγειο βρίσκονται μικρότερα δωμάτια, πιθανόν υπνοδωμάτια, κουζίνες, το μπάνιο και η τουαλέτα. Κάθε σπίτι έχει τουλάχιστον έναν όροφο με παρόμοια διάταξη δωματίων.

Διαθέτουν επίσης πηγάδια, ώστε κάθε σπίτι να έχει πρόσβαση σε νερό, και εσωτερικές βρύσες και τουαλέτες με τρεχούμενο νερό που έρχεται από το υδραγωγείο με ένα περίπλοκο δίκτυο σωλήνων. Επίσης διαθέτουν ενδοδαπέδια συστήματα θέρμανσης, ολοκληρωμένο σύστημα αποχέτευσης, αποθηκευτικούς χώρους, εστίες, θερμάστρες, πάγκους, πισίνες και οικιακούς βωμούς.

Όλα είναι εντυπωσιακά διακοσμημένα με ένα τρόπο που προβάλλει επιδεικτικά τον πλούτο των ιδιοκτητών τους.

Δάπεδα από γύψο και μάρμαρο, από πέτρινες πλάκες ή ψηφιδωτά που απεικονίζουν αφηρημένα μοτίβα ή εικονιστικά θέματα, όπως φυτά, ζώα, μυθολογικές σκηνές και άλλα.

Σε περισσότερα από 75 δωμάτια έχουν βρεθεί τοιχογραφίες με  θέματα αρχιτεκτονικά, με λουλούδια, γιρλάντες από φυτά, πουλιά και άλλα ζώα σε διάφορες συνθέσεις, καθώς και με θεατρικές σκηνές, με Έλληνες φιλοσόφους, θεούς, ήρωες κλπ. Υπάρχουν ακόμα πιο ακριβές διακοσμήσεις με ψηφιδωτά από γυαλί ή με μαρμάρινες επενδύσεις από εισαγόμενο χρωματιστό μάρμαρο.

Στους τοίχους έχουν βρεθεί και γκράφιτι: εικόνες, καρικατούρες οι περισσότερες, και πολλές επιγραφές (κυρίως στα ελληνικά αλλά και στα λατινικά) που περιλαμβάνουν ευλογίες και εκφράσεις ευγνωμοσύνης, ποιήματα, αινίγματα αλλά και κατάρες και αισχρολογίες.

Ανακαλύφθηκαν επίσης εργαλεία, δοχεία αποθήκευσης, σκεύη μαγειρικής και άλλα οικιακά σκεύη, κοσμήματα, μικρά και μεγάλα γλυπτά από ελεφαντόδοντο, χαλκό ή πέτρα.

Τουλάχιστον ένα σπίτι, το σπίτι αρ. 2,  χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία μεγαλοαστών για περίπου 250 χρόνια.

Γύρω στο 280 μΧ η χρήση αυτών των οικιών άρχισε να εγκαταλείπεται μετά από ένα μεγάλο σεισμό που προκάλεσε πολλές ζημιές. Και στο παρελθόν το συγκρότημα είχε υποστεί ζημιές από σεισμούς που είχαν αποκατασταθεί, τώρα όμως η πόλη βρίσκεται σε παρακμή και δεν υπάρχει πια οικονομική άνεση. Φαίνεται όμως ότι η χρήση των οικιών αυτών συνεχίστηκε για πολλούς ακόμα αιώνες κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου.

Τα «σπίτια των πλουσίων» δεν κινούν το ενδιαφέρον των σημερινών Ελλήνων, καθότι τα εντάσσουν στη ρωμαϊκή αρχαιολογία. Είναι όμως εξαιρετικό δείγμα της καθημερινής ζωής των εύπορων Εφεσίων της εποχής που δεν είναι μόνο Ρωμαίοι αλλά και Έλληνες.

Και ας μη ξεχνάμε ότι στην πόλη εκτός από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους ζουν και πολλοί Εβραίοι και από νωρίς εμφανίζονται και οι πρώτοι χριστιανοί. Και ασφαλώς θα κυκλοφορούσαν και άλλοι πολλοί διαφόρων εθνοτήτων και φυλών, εφόσον η Έφεσος είναι το μεγαλύτερο λιμάνι της Ανατολής και ήδη έχει επικρατήσει μια μορφή παγκοσμιοποίησης στον αρχαίο κόσμο.

Αξίζει να αναφέρουμε την αναταραχή που προκάλεσε ο απόστολος Παύλος με την άφιξή του στην Έφεσο, όπου και έμεινε από το 53 ως το 55 μΧ. Ο Παύλος στη διδασκαλία του απέρριψε τους θεούς της πόλης  λέγοντας ότι οι θεοί που φτιάχνονται από ανθρώπινα χέρια (εβραϊκή άποψη) είναι ψεύτικοι και επομένως η θεά Άρτεμις, η πολιούχος θεά της Εφέσου, ήταν ψεύτικη. Αυτό προκάλεσε την οργή των χρυσοχόων, οι οποίοι εξεγέρθηκαν με επικεφαλής κάποιον Δημήτριο. Συγκεντρώθηκαν στο θέατρο με πολύ άγριες διαθέσεις κατά των Εβραίων ( ακόμα τότε οι χριστιανοί συγχέονταν με τους Εβραίους), ενώ ο εκπρόσωπος των Εβραίων της Εφέσου Αλέξανδρος προσπαθούσε να τους εξηγήσει τη διαφορά αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Οι Εβραίοι κινδύνεψαν να χάσουν τη ζωή τους από το εξαγριωμένο πλήθος και τότε οι Αρχές της πόλης αναγκάστηκαν να επέμβουν για να ηρεμήσουν τα πνεύματα.

Τον 3ο αιώνα αρχίζει η παρακμή της Εφέσου. Ισχυρό πλήγμα στον πλούτο της δίνει ο καταστροφικός σεισμός του 262 μΧ και η επιδρομή των Γότθων.

http://asiaminor.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=4338

Η ρωμαϊκή Έφεσος είναι λοιπόν λίγο διαφορετική από την κλασική Έφεσο. Οι κάτοικοι έχουν εξοικειωθεί με την παρουσία των Ρωμαίων και δεν φαίνεται να ενοχλούνται. Εξάλλου και οι Ρωμαίοι κατά την πάγια τακτική τους δεν τους καταπιέζουν, τους αφήνουν να ζουν όπως θέλουν, αρκεί να πληρώνουν τους φόρους τους και να σέβονται τον νόμο. Το ίδιο συμβαίνει σε όλες τις ελληνικές πόλεις υπό τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Και, όπως λέει η καθηγήτρια του Καίμπριτζ Mary Beard, οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας νιώθουν περισσότερο σαν συνεργάτες των Ρωμαίων παρά σαν κατακτημένοι.

Εν τω μεταξύ όλο και πληθαίνουν αυτοί που παίρνουν το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη και εξισώνονται με τους Ρωμαίους, ώσπου το 212 μΧ όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της αυτοκρατορίας, περίπου 30 εκατομμύρια,  γίνονται Ρωμαίοι πολίτες.

Αυτή είναι μια πραγματική παγκοσμιοποίηση.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Έφεσος εξακολουθεί για ένα διάστημα να είναι σημαντική πόλη. Δεν είναι όμως πια εμπορικό κέντρο, καθώς έχει χάσει το λιμάνι της λόγω των συνεχών προσχώσεων. Σιγά-σιγά ο κόσμος αρχίζει να μετακινείται προς τους γύρω λόφους.

Όταν το 1090 μΧ οι Σελτζούκοι Τούρκοι καταλαμβάνουν την Έφεσο, αυτή είναι πια ένα μικρό χωριό.