Β΄ Μέρος: Ο αποκλίνων ψυχισμός του φαραώ Ακενατόν

Είδαμε στο πρώτο μέρος πώς ο φαραώ Ακενατόν ήρθε σε ρήξη με το ιερατείο αλλά και με τους υπηκόους του στην προσπάθειά του να επιβάλει τη λατρεία του Άτον ως μοναδικού θεού-δημιουργού του κόσμου. Μετέφερε την πρωτεύουσά του σε μια νέα πόλη που έχτισε, καταδίωξε τους ιερείς που αντιστάθηκαν, έκλεισε τους άλλους ναούς και απαγόρευσε τη λατρεία των άλλων θεών. Παράλληλα επέβαλε ένα νέο στιλ στην τέχνη απαιτώντας τη ρεαλιστική απεικόνιση των προσώπων.

Όταν πέθανε, το 1335 π. Χ.  η Αίγυπτος είχε ήδη ξεπέσει σε αναρχία, είχε χάσει τις ασιατικές κτήσεις της και ο λαός της υπέφερε από πείνα. Ο Ακενατόν χαρακτηρίστηκε καταραμένος και το όνομά του σβήστηκε από παντού. Οι διάδοχοί του κατάργησαν όλες τις καινοτομίες του  και η Αίγυπτος επανήλθε στους γνωστούς ρυθμούς της.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι: πώς είναι δυνατόν ένας φαραώ να συγκρουστεί με το κατεστημένο;

Το κατεστημένο είναι ο ίδιος ο φαραώ.

Δεν το μάχεται, αντίθετα το ενισχύει. Συμπλέει με το ιερατείο. Υποστηρίζει την παράδοση και μισεί τους νεοτερισμούς.  Καταπιέζει το λαό με τις παραδοσιακές μεθόδους και τον κρατά υπάκουο με τις αρχαίες τελετές και τα έθιμα. Τίποτα δεν πρέπει να αλλάξει και όλα πρέπει να συνεχίζονται με τον ίδιο ρυθμό. Όπως τα βρήκαμε, έτσι θα τα παραδώσουμε.  Αυτή η νοοτροπία διατρέχει όλη την αρχαία αιγυπτιακή κοινωνία.

Βρισκόμαστε σε μια ιστορική εποχή που κανείς δεν διανοείται να πειράξει τα πράγματα και τον τρόπο με τον οποίο έχουν διαμορφωθεί. Δεν υπάρχουν εδώ επαναστάτες, προοδευτικοί, νεωτεριστές.  Η κοινωνία είναι μονολιθική. Στην κορυφή της βρίσκεται ο φαραώ.  Αμέσως μετά έρχεται το ιερατείο.  Η θρησκεία είναι κάτι που δεν αγγίζεται, το γνωρίζουν αυτό όλοι οι φαραώ.  Αν τους ενοχλεί το ιερατείο, έχουν άλλους τρόπους να το περιορίσουν, δεν αλλάζουν τη θρησκεία του λαού.

                Ο Ακενατόν, η Νεφερτίτη και οι κόρες τους προσεύχονται στο θεό Άτον

 Ο Ακενατόν έκανε λοιπόν κάτι πρωτοφανές. Επιχείρησε να αλλάξει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των υπηκόων του. Με την πράξη του αυτή έγινε εχθρός της χώρας του. Στα δεκαεφτά χρόνια της βασιλείας του κατάφερε να μισηθεί από το ιερατείο και από το λαό του, απομονώθηκε στη νέα του πρωτεύουσα  και άφησε την Αίγυπτο στο έλεος των εξεγέρσεων και των εξωτερικών εχθρών της.

Η συμπεριφορά του υπήρξε αδιανόητη. Όσοι βλέπουν στις ενέργειές του πολιτική σκοπιμότητα ή θρησκευτική ωριμότητα,  προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα πράγματα με όρους της εποχής μας. Όμως η πράξη του Ακενατόν θα αντιστοιχούσε σε μια σύγχρονη, αν παραδείγματος χάριν βλέπαμε τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών να απαγορεύει τον καπιταλισμό στη χώρα του και να θέλει να επιβάλει τον κομμουνισμό. Τόσο εκτός πραγματικότητας συμπεριφέρθηκε αυτός ο φαραώ.

Κάτι λοιπόν δεν πήγαινε καλά με τον Ακενατόν. Ίσως οι σύγχρονοί του που τον έλεγαν τρελό, να είχαν δίκιο.  Πώς μπορούμε να το μάθουμε;

Έψαξα στο διαδίκτυο για πληροφορίες και δεν άργησα να βρω πολύτιμο υλικό. Εξάλλου ο ίδιος ο Ακενατόν είχε φροντίσει γι αυτό: οι απεικονίσεις του, σύμφωνα με την επιθυμία του, είναι τόσο ρεαλιστικές που αμέσως καταλαβαίνει κανείς ότι ο άνθρωπος αυτός είχε πρόβλημα με το παρουσιαστικό του.

Η εμφάνισή του είναι σχεδόν αλλόκοτα ανδρόγυνη με μεγάλη απόκλιση από το κανονικό. Έχει γυναικομαστία, μεγάλους γοφούς και κοιλιά εγκύου. Τα μάτια του είναι μακρόστενα και αμυγδαλωτά, έχει μακρύ σαγόνι, προεξέχοντα δόντια, μεγάλα αυτιά. Το κεφάλι του μακραίνει αφύσικα προς τα πίσω.

Δύο είναι οι σωματικές αποκλίσεις του Ακενατόν: α) η γυναικωτή του εμφάνιση και β) το πολύ μακρόστενο κεφάλι του. Όσον αφορά στο σώμα του, οι γιατροί που μελέτησαν τα αγάλματα και τα ανάγλυφά του είναι βέβαιοι ότι έπασχε από κάποια  γενετική ανωμαλία και μιλούν για διάφορα γενετικά σύνδρομα.

Κάποιοι κάνουν λόγο για το σύνδρομο Marfan, μια ανωμαλία  που προκαλεί μεταξύ άλλων επιμήκυνση των χαρακτηριστικών του προσώπου και αραχνοδακτυλία.  Προκαλεί επίσης εκτοπία του κρυσταλλοειδούς φακού του οφθαλμού, με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η όραση. Ο βολβός του ματιού γίνεται μακρόστενος, κάτι που συμβάλλει στην ανάπτυξη μυωπίας. Όσοι πάσχουν από το σύνδρομο Marfan είναι εξαιρετικά ευαίσθητοι στο κρύο.

         Αραχνοδακτυλία: τα δάχτυλα του Ακενατόν είναι πολύ μακριά και λεπτά

Η μορφή του Ακενατόν φαίνεται να ταιριάζει σ’ αυτή την περιγραφή και ίσως να λάτρεψε τον ήλιο και τη ζεστασιά του, επειδή ο ίδιος κρύωνε εύκολα. Όμως το σύνδρομο Marfan δεν σχετίζεται με τη γυναικομαστία ή την ανδρόγυνη εμφάνιση.

Κάποιοι άλλοι λένε ότι ο Ακενατόν υπέφερε από το σύνδρoμο Froehlich που προκαλεί γυναικείο πάχος (από τη μέση και κάτω), καθυστερημένη σωματική και σεξουαλική ανάπτυξη, αυξημένη όρεξη και αλλοίωση των δευτερευόντων χαρακτηριστικών του φύλου. Άλλοι κάνουν λόγο για το σύνδρομο Klinefelter που μεταξύ άλλων προκαλεί γυναικομαστία, γυναικείες καμπύλες, περιορισμένη τριχοφυΐα,  στενούς ώμους, μακριά χέρια και πόδια. Και άλλοι μιλούν για το σύνδρομο Aromatase Excess που προκαλεί γυναικομαστία στους άνδρες.

Ένα είναι βέβαιο: ο Ακενατόν υπέφερε από κάποια γενετική ανωμαλία που δεν πρέπει να ήταν άσχετη με τις συνεχείς ενδογαμίες της βασιλικής οικογένειας.

Η άλλη ιδιομορφία, το πολύ μακρόστενο κεφάλι του , οφείλεται, λένε οι ειδικοί,  σε μια ανωμαλία  που λέγεται κρανιοσυνοστέωση. Κάποιες ραφές του παιδικού κρανίου κλείνουν πρόωρα, ενώ ακόμα ο εγκέφαλος αναπτύσσεται, με αποτέλεσμα να προχωρήσει η ανάπτυξη προς εκείνη τη μεριά του κρανίου που ακόμα οι ραφές δεν έχουν κλείσει. Η ανωμαλία αυτή δεν επηρεάζει τις γνωστικές ικανότητες του εγκεφάλου και είναι κληρονομική. Πράγματι τη διακρίνουμε και στις απεικονίσεις των θυγατέρων του Ακενατόν.

                          Οι κόρες του Ακενατόν. Η κρανιοσυνοστέωση είναι εμφανής.
            

 Με μια τέτοια ανώμαλη εμφάνιση δεν είναι περίεργο που δεν τον βλέπουμε στις απεικονίσεις της βασιλικής οικογένειας, όσο ακόμα είναι πρίγκιπας. Τον έκρυβαν άραγε οι δικοί του, επειδή ντρέπονταν; Κρυβόταν ο ίδιος και απέφευγε τις επίσημες εκδηλώσεις; Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε ένα νεαρό αγόρι που καταλαβαίνει ότι είναι αλλιώτικο από τους άλλους. Είναι άσχημα αλλιώτικο.  Ο νεαρός Ακενατόν καταφεύγει στα γράμματα, μια καλή λύση για όσους νιώθουν μόνοι σε ένα μη φιλικό περιβάλλον.  Ο ψυχισμός του αποκλίνει σιγά-σιγά  ως συνέπεια της σωματικής του απόκλισης.  Καταλήγει να γίνει ένας εκκεντρικός διανοούμενος, η σκέψη του ψάχνει να βρει απαντήσεις.

Αφοσιώνεται στα θεία –μην ξεχνάμε ότι αρχικά προοριζόταν να γίνει ιερέας. Η οικογένειά του αναθέτει τη μόρφωσή του στο ιερατείο του Ρα και όχι στο ιερατείο το Άμμωνα. Ο θεός Ρα είναι κατά την αιγυπτιακή μυθολογία ο θεός του ήλιου, ο δημιουργός της ζωής. Έμβλημά του είναι ο ηλιακός δίσκος. Ο Ρα θα ταυτιστεί αργότερα με τον Άτον.

Ο δύσμορφος πρίγκιπας που αναζητά ένα προστάτη, ένα καλό, παρηγορητικό πατέρα, θα δοθεί με όλη του την ψυχή στο θεό αυτό και θα αυτοαποκληθεί γιος του. Νιώθει έτσι πιο σίγουρος, ο θεός είναι κοντά του και τον προστατεύει στο άφιλο περιβάλλον που ζει.  Το ότι έχει αυτή την παράξενη εμφάνιση δεν είναι τυχαίο, είναι δώρο και ευλογία του θεού που θέλει να τον ξεχωρίσει από τους άλλους ανθρώπους. Εφόσον συγκεντρώνει πάνω του ανδρικά και γυναικεία χαρακτηριστικά, είναι μια ολοκληρωμένη εικόνα και των δύο φύλων. Οι βασιλικοί συγγενείς του μπορεί να ντρέπονται  και να τον κρύβουν, ο κόσμος μπορεί να τον παρατηρεί με κακόβουλη περιέργεια και ο ίδιος μπορεί να νιώθει μειονεκτικά, όμως το παρουσιαστικό του είναι σημάδι εύνοιας του θεού- πατέρα του. Έτσι η προσωπική του ατυχία μεταστοιχειώνεται στο μυαλό του  σε καλή τύχη και θεϊκή χάρη.

Αυτή η καλή τύχη θα τον ανεβάσει κάποια στιγμή στο θρόνο της Αιγύπτου – και ποιος ξέρει, μπορεί ο ίδιος ο Άτον να φρόντισε γι αυτό βγάζοντας από τη μέση τον αδελφό του. Ο Ακενατόν δοσμένος πια ψυχή και σώμα στον αγαπημένο του θεό δεν θα διστάσει να τον επιβάλει στο λαό του. Βρίσκεται ήδη αρκετά μακριά από την πραγματικότητα,  το μοντέλο του κόσμου που έχει φτιάξει στο μυαλό του είναι διαφορετικό από αυτό που έχουν οι σύγχρονοί του.

Όταν η σύγκρουση με το ιερατείο θα φτάσει στο απροχώρητο, ο Ακενατόν θα κάνει άλλη μια εκκεντρική πράξη. Θα εγκαταλείψει τις Θήβες, την παραδοσιακή μεγάλη πρωτεύουσα της χώρας, και θα φτιάξει μια δική του πρωτεύουσα που θα την αφιερώσει στο θεό του. Αυτό σημαίνει ότι κάνει ένα ακόμα βήμα έξω από την πραγματικότητα και φτιάχνει ένα δικό του περιβάλλον που αντιστοιχεί στους οραματισμούς του.  

Συνδέει ωστόσο αυτούς τους οραματισμούς με την πραγματικότητα με μια άλλη, εξίσου εκκεντρική απόφαση:  οι γλύπτες και οι ζωγράφοι της βασιλικής οικογένειας πρέπει τώρα να απεικονίζουν τα πρόσωπα, όπως ακριβώς είναι στην πραγματικότητα, όχι εξιδανικευμένα. Έτσι αποκεί που τον έκρυβαν, όσο ακόμη ήταν πρίγκιπας, και τον αφαιρούσαν από τις επίσημες απεικονίσεις της βασιλικής οικογένειας, τώρα ως φαραώ πλέον, υποχρεώνει όλους τους υπηκόους του να τον δουν όπως ακριβώς είναι:  «ένα πλάσμα αρρωστημένης ασχήμιας και νευρολογικής κατάπτωσης», όπως λέει ο γερμανός αιγυπτιολόγος Walther Wolf.

Για τον ίδιο τον Ακενατόν δεν είναι έτσι. Η παράξενη, αποκρουστική του εμφάνιση είναι σημάδι του θεού. Είναι ο γιος του ενός και μόνου θεού.

Η απόφασή του να στρέψει τους καλλιτέχνες στο ρεαλισμό ήταν μια πρωτοφανής καινοτομία για την εποχή του που  μας έδωσε πρωτότυπα έργα, πολύτιμα και πολύ εκφραστικά.  Θυμηθείτε τη ρεαλιστική απεικόνιση της επίσημης συζύγου του Ακενατόν, της πανέμορφης βασίλισσας Νεφερτίτης.

                                                                    Νεφερτίτη

Εκτός από την παράφορη αγάπη του για το θεό Άτον,  ο Ακενατόν αγαπούσε πολύ τη Νεφερτίτη  και τις έξι κόρες τους και αυτό τονίζεται στις οικογενειακές απεικονίσεις τους.  

Ο Ακενατόν και η Νεφερτίτη παίζουν με τις κόρες τους υπό την ευλογία του θεού Άτον

Ανάγλυφα της εποχής παριστάνουν τη βασιλική οικογένεια σε πολύ τρυφερές στιγμές, με τις κόρες του ζεύγους να βρίσκονται στην αγκαλιά των γονέων τους και να δέχονται τα χάδια και τα φιλιά τους κάτω από την ευλογία του Άτον, του ηλιακού δίσκου που τους θερμαίνει και τους φωτίζει. 

           Ο Ακενατόν και η οικογένειά του προσφέρουν τιμές στο θεό Άτον

Τέτοιες ανθρώπινες στιγμές καθημερινότητας, στοργής και τρυφερής αγάπης είναι εντελώς ξένες στην αρχαία αιγυπτιακή τέχνη.

 

                          Ημιτελές γλυπτό: Ο Ακενατόν φιλά την κόρη του

Πρόκειται για έργα μοναδικής γοητείας, μια και ποτέ στο παρελθόν και ποτέ ξανά στο μέλλον δεν θα επαναληφθούν.  Μετά το θάνατο του Ακενατόν η αιγυπτιακή τέχνη θα επιστρέψει στην επίσημη ακαμψία της.

                  Άλλη μια τρυφερή οικογενειακή στιγμή της βασιλικής οικογένειας

Εκτός από τη γυναίκα του και τις κόρες του ο Ακενατόν αγαπούσε πολύ και τη μητέρα του Τύγη, μια ισχυρή προσωπικότητα που γνώριζε καλά την εξωτερική πολιτική και υπήρξε έμπιστος σύμβουλος του συζύγου της Αμένοφι Γ΄ και κατόπιν και του γιου της Ακενατόν. Πόσο επηρέασε τον ψυχισμό του γιου της η δυναμική Τύγη, δεν μπορούμε να ξέρουμε, όμως μπορούμε να το υποθέσουμε. Δεν θα μου φαινόταν παράξενο, αν η Τύγη στα παράπονα του μικρού πρίγκιπα για την περίεργη εμφάνισή του, του απαντούσε παρηγορώντας τον ότι αυτό ήταν θεϊκό σημάδι και ότι εκείνος ήταν κάτι ιδιαίτερο και ξεχωριστό.

Ούτε ριζοσπάστης μεταρρυθμιστής υπήρξε λοιπόν ο Ακενατόν ούτε οραματιστής του μονοθεϊσμού.  Ήταν ένας μπερδεμένος αποκλίνων χαρακτήρας, ένας εκκεντρικός άνθρωπος που οι πρώιμες εμπειρίες της ζωής του ήταν δυσάρεστες, που οι δικοί του απέφευγαν να τον παρουσιάζουν στον κόσμο και που μέσα στην απογοήτευσή του κατέληξε να πιστέψει  ότι το ανδρόγυνο παρουσιαστικό του οφειλόταν στην εύνοια του προστάτη του θεού  Άτον, του οποίου ήταν γιος. Και με αυτή την ιδεοληψία κατάφερε να παρηγορήσει τον εαυτό του.

Ήταν μια πολύ ισχυρή ιδεοληψία ασφαλώς, εφόσον ο Ακενατόν δεν δίστασε να τα βάλει με όλους και με όλα, να εξαπολύσει σκληρές διώξεις στο εσωτερικό και να αφήσει την Αίγυπτο στο έλεος των εχθρών της. Το ότι εγκατέλειψε τις Θήβες και πήγε να μείνει σε μια δική του πρωτεύουσα που έφτιαξε, δείχνει άνθρωπο πεισμωμένο, κακιωμένο και απογοητευμένο από τους άλλους. Το ότι επενέβη με τόσο ακραίο τρόπο στην τέχνη  προσβάλλοντας και απορρίπτοντας τις καλλιτεχνικές αρχές της εποχής του, δείχνει άνθρωπο που δεν σέβεται την κοινωνία. Το κίνητρό του δεν ήταν να δώσει νέα πνοή στην τέχνη, αλλά να επιβάλει την ιδιόρρυθμη μορφή του. Το αίσθημα μειονεξίας του εξωτερικεύτηκε ως αίσθημα ανωτερότητας.

Μια και οι άλλοι δεν μπορούσαν να τον καταλάβουν, ο Ακενατόν κατέφυγε για συναισθηματική κάλυψη στην οικογένειά του, στις κόρες του και κυρίως στη Νεφερτίτη που τον στήριξε στις αποφάσεις του και στάθηκε στο πλευρό του. Οι υπέροχες σκηνές οικογενειακής τρυφερότητας, κάτι πρωτάκουστο στα καλλιτεχνικά πράγματα, δηλώνουν την απόσυρση του φαραώ  στους πολύ δικούς του ανθρώπους που αποτελούν το συναισθηματικό του καταφύγιο.

«Ένας είναι ο θεός, ο πατέρας μου.

Μπορώ να τον πλησιάσω και τη μέρα και τη νύχτα».

Ο μονοθεϊστής Ακενατόν θεωρείται ότι επηρέασε τον μεταγενέστερο Μωυσή που με τη σειρά του επέβαλε το μονοθεϊσμό στους Εβραίους που με τη σειρά τους γέννησαν τις δύο μεγάλες μονοθεϊστικές θρησκείες του χριστιανισμού και του μωαμεθανισμού.

Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα.

Στο βίντεο που παραθέτω βλέπουμε απεικονίσεις του Ακενατόν, της γυναίκας του Νεφερτίτης, των θυγατέρων του, της μητέρας του Τύγης και άλλων προσώπων της Αυλής. Η γυναικομαστία του φαραώ τονίζεται ιδιαίτερα.

http://www.youtube.com/watch?v=klxaiz27L78