Ο εκκεντρικός φαραώ Ακενατόν Α΄Μέρος

Ο άνδρας που ανέβηκε στο θρόνο της Αιγύπτου το 1353 π. Χ. είχε  παράξενη, απωθητική εμφάνιση: το κρανίο του μάκραινε πολύ προς τα πίσω,  το πρόσωπό του ήταν μακρόστενο και κάτισχνο, τα χείλια του χοντρά, τα μάτια του πολύ λοξά, η μύτη του μακριά, τα μάγουλά του ρουφηγμένα, το σαγόνι του μακρύ κι αυτό, το ίδιο και ο λαιμός του,  τα στήθη του φουσκωτά, η κοιλιά του κρεμασμένη, οι γλουτοί και οι  μηροί του χοντροί και οι γάμπες του παχιές σαν λαμπόγυαλα .  Η εντύπωση που έδινε ήταν αυτή ενός ανδρόγυνου πλάσματος.

Ο ιδιόμορφος αυτός άνδρας ήταν ο περίφημος φαραώ Αμένοφις ο Δ΄, πιο γνωστός με το όνομα Ακενατόν, ο αιρετικός φαραώ. 

Την περίοδο της βασιλείας του πατέρα του, Αμένοφι του Γ΄, δεν τον βλέπουμε να αναπαριστάνεται μαζί με τα άλλα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Αυτό είναι κάτι πολύ ασυνήθιστο και φαίνεται πως η οικογένειά του (και προφανώς και ο ίδιος) θα ντρέπονταν πολύ για την ασθενική φύση και το παράξενο παρουσιαστικό του. Αρχικά ο νεαρός πρίγκιπας προοριζόταν να γίνει ιερέας, είχε μάλιστα λάβει και τη σχετική μόρφωση.  Η ανατροφή του είχε ανατεθεί στο ιερατείο του θεού Ρα  και όχι στο ιερατείο του Άμμωνα, του παραδοσιακού προστάτη  της 18^ης  δυναστείας. Αυτή η λεπτομέρεια πρέπει να υπήρξε καθοριστική για τη μετέπειτα πορεία του πρίγκιπα.  Διάδοχος του θρόνου είχε οριστεί ο μεγαλύτερος αδελφός του που όμως πέθανε πρόωρα. Έτσι με την εύνοια και την υποστήριξη της μητέρας του Τύγης ο βασιλικός αυτός γόνος με το περίεργο σουλούπι  ορίστηκε διάδοχος.

Το 1353 π. Χ. ο Αμένοφις Γ΄ πέθανε. Άφησε πίσω του μια Αίγυπτο ισχυρή, ευημερούσα, στο απόγειο της ακμής της, με ισχυρή διεθνή επιρροή και σεβαστή σε εχθρούς και φίλους. Στο θρόνο ανέβηκε ο γιος και διάδοχός του αρχικά με το όνομα Αμένοφις Δ΄. Όταν θα πεθάνει, δεκαεφτά χρόνια αργότερα,  η Αίγυπτος θα έχει χάσει τις ασιατικές της κτήσεις που θα τις έχουν καταλάβει οι Χετταίοι και οι σημιτικές φυλές της περιοχής, στις κεντρικές επαρχίες θα μαίνονται οι εξεγέρσεις και η πείνα θα μαστίζει τη χώρα.  Ο φαραώ Αμένοφις Δ΄ ή καλύτερα Ακενατόν θα χαρακτηριστεί καταραμένος και κακούργος και το όνομά του θα διαγραφεί από τα επίσημα αρχεία του κράτους με σκοπό να λησμονηθεί για πάντα.

Η Ιστορία είχε άλλη γνώμη. Ο φαραώ αυτός κατέληξε να είναι ένας από τους πιο γνωστούς φαραώ της αρχαίας Αιγύπτου. Ο λόγος: Προσπάθησε να επιβάλει μια μονοθεϊστική θρησκεία στη χώρα του, παραμερίζοντας τους άλλους θεούς και υψώνοντας στη θέση του ύψιστου θεού-δημιουργού τον Άτον, το θεό του ήλιου και του φωτός, τον αγαθό πατέρα όλων των ανθρώπων.

 

Το πράγμα δεν ήταν εύκολο. Ο επίσημος θεός Άμμων διέθετε ισχυρό ιερατείο, αλλά εκτός από τον Άμμωνα οι Αιγύπτιοι λάτρευαν πολλούς άλλους θεούς (Ρα, Σετ, Πτα, Ώρος, Ίσις, Όσιρις, Θωθ, Άπις, Άνουβις κλπ).  Ο μονοθεϊσμός ήταν κάτι ακατάληπτο για τους ανθρώπους της εποχής.

Στην αρχή ο νέος φαραώ ανέχθηκε τους άλλους θεούς υποβιβάζοντάς τους απλώς σε θεούς κατώτερους του Άτον. Το ιερατείο εννοείται ότι αντέδρασε αμέσως και η διχόνοια εξαπλώθηκε στη χώρα. Ξέσπασαν εκτεταμένες ταραχές που καταπνίγηκαν στο αίμα.

Έξι χρόνια αφότου ανέβηκε στο θρόνο, ο Αμένοφις Δ΄ ανήγγειλε ότι δεν θεωρούσε πια τις Θήβες κατάλληλη πόλη για πρωτεύουσα και έκανε πρωτεύουσά του τη νέα πόλη που έχτισε στην περιοχή που σήμερα λέγεται ελ-Αμάρνα, στα μισά της απόστασης μεταξύ Θηβών και Μέμφιδος.  Πολλοί αξιωματούχοι αρνήθηκαν να τον ακολουθήσουν και παρέμειναν στις Θήβες. Ο φαραώ τους αντικατέστησε με άλλους. Από αυτή τη λεπτομέρεια καταλαβαίνουμε ότι ήδη υπάρχει βαθιά ρήξη  στην άρχουσα τάξη. Ήταν όμως τέτοια η λαχτάρα του να φύγει από τις Θήβες και να πάει στη δική του πόλη, ώστε εγκαταστάθηκε εκεί, πριν ακόμα ολοκληρωθούν οι εργασίες.  Ο ίδιος, η οικογένειά του και η Αυλή του έμειναν σε μια τεράστια σκηνή, ώσπου να τελειώσει η κατασκευή του ανακτόρου.

Η πόλη  αφιερώθηκε αποκλειστικά στη λατρεία του Άτον και  ονομάστηκε Ακχέτ-Άτον, δηλαδή «Ορίζοντας του Άτον». Τότε άλλαξε και ο Αμένοφις Δ΄  το όνομα του σε Ακενατόν  που σημαίνει «Εκείνος που προσφέρει υπηρεσία στον Άτον» ή «Φωτισμένη εκδήλωση του Άτον». Ο θεός Άτον παραστάθηκε ως ηλιακός δίσκος που οι καθοδικές ακτίνες του κατέληγαν σε ανθρώπινα χέρια και μερικά από αυτά κρατούσαν το ιερό «ανκχ», το σύμβολο της ζωής. Οι παραδοσιακές τελετές μέσα στη νύχτα ή μέσα στα σκοτεινά άδυτα των ναών καταργήθηκαν. Όλες οι τελετές γίνονταν τώρα στο φως της ημέρας και οι ναοί του Άτον με ανοιχτές τις στέγες τους λούζονταν στον ήλιο.

Το κύμα των αντιδράσεων κορυφώθηκε και η απάντηση του Ακενατόν υπήρξε βίαιη. Τον ένατο χρόνο της βασιλείας του έκλεισε  τους ναούς των άλλων θεών και εξαπέλυσε σκληρές διώξεις κατά του ιερατείου. Διέγραψε από όλα τα μνημεία της χώρας τα ονόματα των ιερέων και  όπου υπήρχε γραμμένη η λέξη «θεοί» διορθώθηκε σε «θεός».

Ενώ η Αίγυπτος κατρακυλούσε στην αναρχία και οι εχθροί στα σύνορα άρχιζαν να αποσπούν επαρχίες, ο Ακενατόν απερίσπαστος στο νέο του παλάτι έγραφε ύμνους στον αγαπημένο του θεό:

 «Είσαι ο μοναδικός χορηγός της ομορφιάς των σχημάτων.

Στις πολιτείες και στα χωριά, στους δρόμους και στα ρεύματα των ποταμών όλα τα μάτια σε βλέπουν.

Άτον, λαμπερέ δίσκε της ημέρας πάνω στη γη

βρίσκεσαι κλεισμένος στην καρδιά μου.

Κανείς άλλος δεν σε νιώθει παρά μόνο εγώ, ο γιος σου Ακενατόν.

Τον έχεις μυήσει στα σχέδιά Σου και στη δύναμή Σου.

Ο κόσμος βρίσκεται στα χέρια Σου έτσι όπως τον έπλασες».

.

Εκτός από τη θρησκευτική ρήξη ο εκκεντρικός αυτός φαραώ επιχείρησε και μια άλλη ρήξη με το κατεστημένο, αυτή τη φορά στην τέχνη. Ως τότε επικρατούσε παραδοσιακά η τάση να απεικονίζονται τα πρόσωπα, ιδιαίτερα οι βασιλείς, με ιδανικά και τέλεια χαρακτηριστικά. Ο Ακενατόν ζήτησε από τους καλλιτέχνες να τον απεικονίζουν όπως ακριβώς είναι.  Οι γλύπτες και οι ζωγράφοι ενθαρρύνθηκαν να είναι όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστές με αποτέλεσμα μερικές φορές να απεικονίζουν το φαραώ σαν καρικατούρα. Τα δε μέλη της οικογένειάς του μοιάζουν σαν να είναι κλώνοι του.  Αργότερα αυτός ο νατουραλισμός έδωσε τη θέση του σε ένα πιο ήπιο ρεαλισμό και έχουμε εξαιρετικά δείγματα από αυτή την εποχή.

Το 1335 π. Χ. ο Ακενατόν πέθανε μετά από δεκαεπτά χρόνια βασιλείας. Ό,τι με τόσο πείσμα προσπάθησε να δημιουργήσει,  καταστράφηκε την άλλη κιόλας μέρα. Η πρωτεύουσά του εγκαταλείφθηκε, τα κτίσματά του γκρεμίστηκαν και το όνομά του διαγράφηκε από τα επίσημα αρχεία του κράτους.  Η σορός του δεν αξιώθηκε ιδιαίτερης ταφής. Τοποθετήθηκε ανώνυμα στον τάφο της μητέρας του Τύγης. Οι διάδοχοί του κατάργησαν όλες τις καινοτομίες του προκατόχου τους και κάθε επιγραφή με το όνομα Άτον και Ακενατόν σβήστηκε. Όλα επανήλθαν στην προτέρα κατάσταση και ο Ακενατόν ήταν σαν μην έζησε ποτέ. Η Αίγυπτος συνέχισε να πορεύεται στο μακρύ ταξίδι της στην Ιστορία με τον τρόπο που ήξερε: μονολιθική,  άκαμπτη και με βαρύ βηματισμό.

Ο φαραώ Ακενατόν υπήρξε μια πολύ περίεργη, μια  ανεξιχνίαστη προσωπικότητα.  Για ποιο λόγο άραγε  αποφάσισε να έρθει σε σύγκρουση με το κατεστημένο, να τα βάλει με το πανίσχυρο ιερατείο αλλά και με τον ίδιο το λαό του και να τους αναγκάσει να απαρνηθούν τους θεούς τους και την παραδοσιακή θρησκεία τους;  Γιατί μόνο αυτός ο φαραώ επενέβη δυναμικά στην τέχνη της εποχής του και την υποχρέωσε να πάρει άλλους δρόμους; Μια τέτοια καινοτομία ήταν το ίδιο ιερόσυλη όσο και η θρησκευτική ανατροπή που επιχείρησε.

Ήταν λοιπόν ένας ριζοσπάστης μεταρρυθμιστής που ήθελε να επιβληθεί στο  ιερατείο και να ανακουφίσει το λαό του, όπως υποστηρίζουν κάποιοι;  Ή μήπως ήταν ένας οραματιστής του μονοθεϊσμού που ήρθε στον κόσμο πρόωρα, πριν ακόμα ωριμάσει η σκέψη των ανθρώπων; Ένα ελεύθερο πνεύμα ίσως που θέλησε να απαγκιστρώσει την Αίγυπτο από τη μονολιθικότητά της  και να δώσει νέα πνοή στην τέχνη;  Ή ένας φονταμενταλιστής, όπως λένε κάποιοι άλλοι;  Μήπως ήταν απλώς ανισόρροπος, όπως πίστευαν οι περισσότεροι σύγχρονοί του;

Θα κάνουμε μια προσπάθεια να ψυχογραφήσουμε αυτόν τον παράξενο φαραώ στο δεύτερο μέρος του άρθρου.