Οι κλιματικές αλλαγές από την αρχαιότητα ως σήμερα. Ο Μεγάλος Λιμός.

Η κλιματική αλλαγή που παρατηρούμε σήμερα μας προκαλεί πολλές ανησυχίες. Έχουμε μάθει να ζούμε σε ένα κλίμα λίγο πολύ σταθερό γνωρίζοντας από ποιους κινδύνους πρέπει να προφυλαχτούμε και παίρνοντας τα μέτρα μας.

Όταν όμως το κλίμα εμφανίζεται ασταθές, δεν ξέρουμε τι μας περιμένει την άλλη μέρα. Θα έχουμε πλημμύρες; Θα έχουμε τυφώνες; Θα έχουμε εκτεταμένη ξηρασία; Θα έχουμε επέλαση χιονιού; Θα παγώσουμε; Θα λιώσουμε από τη ζέστη; Η προγραμματισμένη ζωή μας ανατρέπεται και όχι μόνο αυτό. Άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους από τα αναπάντεχα ακραία καιρικά φαινόμενα, περιουσίες καταστρέφονται, η οικονομία επιβαρύνεται, η καθημερινή ζωή δεν είναι πια και τόσο ασφαλής.

Ωστόσο, αυτό που βιώνουμε σήμερα εμείς, το βίωσαν οι άνθρωποι και σε παλαιότερες εποχές και μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις το βίωσαν εξαιρετικά δραματικά.

Ας κάνουμε μια μικρή αναδρομή στο παρελθόν ξεκινώντας από την αρχαιότητα. Διακρίνουμε έξι περιόδους με κλιματική αλλαγή που είχαν επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή των κατοίκων της Ευρώπης – και όχι μόνο.

1.

Ρωμαϊκή θερμή περίοδος (250 πΧ - 400 μΧ περίπου)

Είναι μια εποχή ασυνήθιστα ζεστού καιρού σε Ευρώπη και Βόρειο Ατλαντικό.

Ο Θεόφραστος (371- 287 πΧ) αναφέρει ότι οι φοινικιές μπορούν να αναπτυχθούν στην Ελλάδα, αν τις φυτέψουμε, αλλά δεν μπορούν να δώσουν καρπό. Ακριβώς το ίδιο ισχύει και σήμερα στον τόπο μας, πράγμα το οποίο αποδεικνύει ότι οι θερμοκρασίες του 4^ου και 5^ου αιώνα πΧ  είναι πάνω κάτω ίδιες με τις σημερινές στην περιοχή μας.

Εκτός από τον Θεόφραστο έχουμε και άλλες γραπτές μαρτυρίες που επιβεβαιώνουν ότι το κλίμα στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είναι βασικά το ίδιο από το 2000 πΧ.

2.

Η κλιματική αλλαγή του 535-536 μΧ

Το κλίμα γίνεται απότομα ψυχρό και καταστρέφονται οι σοδειές. Ένα εκτεταμένο πέπλο ατμοσφαιρικής σκόνης εξαπλώνεται, πιθανόν στάχτη από μια μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη στους τροπικούς ή ίσως από ένα μετεωρίτη, του οποίου τα συντρίμμια έπεσαν στη Γη.

Οι επιπτώσεις επηρέασαν ένα μεγάλο μέρος του πλανήτη προκαλώντας καιρικά φαινόμενα εκτός της εποχής τους, καταστροφή της συγκομιδής και λιμό.

Ο βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος  που εξιστορεί τον πόλεμο του Ιουστινιανού κατά των Βανδάλων αναφέρει για το έτος 536 μΧ: «Κατά τη διάρκεια  αυτής της χρονιάς ένας πολύ κακός οιωνός εμφανίστηκε. Γιατί ο Ήλιος απέπνεε το φως του χωρίς λάμψη... και έμοιαζε υπερβολικά σαν να επρόκειτο για έκλειψη Ηλίου, καθώς οι ακτίνες του ήταν θολές».

Από άλλες πηγές της εποχής μαθαίνουμε ότι στην Κίνα επικράτησαν χαμηλές θερμοκρασίες και ότι έπεσε χιόνι τον Αύγουστο. Στη Μέση Ανατολή, την Κίνα και την Ευρώπη απλώθηκε μια πυκνή, ξηρά ομίχλη.

3.

950-1250 μΧ περίπου: Η Μεσαιωνική Θερμή Περίοδος

Είναι η πιο θερμή περίοδος των τελευταίων 2000 χρόνων στο Βόρειο Ημισφαίριο με εξαίρεση την εποχή μας.

Στην Ευρώπη η κλιματική αυτή αλλαγή θεωρείται ότι έφερε ευημερία, καθώς τα καλοκαίρια ήταν εκτεταμένα και οι χειμώνες ήπιοι. Η γεωργική παραγωγή αυξήθηκε και παρουσιάστηκε ποικιλομορφία καλλιεργειών στη Β. Ευρώπη. Οι Σκανδιναβοί αρχίζουν τα μακρινά τους ταξίδια και φτάνουν μέχρι τον Νέο Κόσμο. Νορβηγοί έποικοι εγκαθίστανται  στην Ιρλανδία και τη Γροιλανδία. Ο πληθυσμός της Ευρώπης πολλαπλασιάζεται.

Πιθανές αιτίες: αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας, μείωση της ηφαιστειακής δραστηριότητας, αλλαγή πορείας των ωκεάνιων ρευμάτων.

4.

Η Εποχή του Μικρού Παγετώνα (1300-1850 μΧ περίπου)

Είναι η περίοδος που ακολούθησε τη Μεσαιωνική Θερμή Περίοδο και εκτείνεται από τον 16ο ως τον 19ο αιώνα (1300-1850 περίπου). Δεν πρόκειται για κανονικό παγετώνα, αλλά για μια περίοδο που το κλίμα γίνεται πάλι ψυχρό.

Το Παρατηρητήριο της  NASA σημειώνει τρεις ιδιαίτερα ψυχρές κορυφώσεις: την πρώτη γύρω στα 1650, τη δεύτερη γύρω στα 1770 και την τρίτη το 1850 με ενδιάμεσα ελαφρώς θερμά διαλείμματα.

Προτείνονται διάφορες εξηγήσεις του φαινομένου: περιοδικά χαμηλότερη ηλιακή ακτινοβολία, αύξηση της ηφαιστειακής δραστηριότητας, αλλαγή πορείας των ωκεάνιων ρευμάτων ή η εγγενής μεταβλητότητα του παγκόσμιου κλίματος.

Στην αρχή της Εποχής του Μικρού Παγετώνα έπληξε την Ευρώπη ο Μεγάλος Λιμός. Ας πούμε μερικά πράγματα γι’ αυτή τη θεομηνία.

Ο Μεγάλος Λιμός, 1315-1317 μΧ

Ο Μεγάλος Λιμός ήταν η πρώτη και η χειρότερη κρίση από μια σειρά κρίσεων μεγάλης κλίμακας που ταλάνισαν την Ευρώπη κατά τον 14ο αιώνα. Προκάλεσε εκατομμύρια θανάτων και έθεσε οριστικό τέλος στην περίοδο της ευημερίας που είχε προηγηθεί κατά τη Μεσαιωνική Θερμή Περίοδο.

Ειδικά ανάμεσα στα έτη 1310-1330 η Βόρεια Ευρώπη γνώρισε μερικές από τις χειρότερες και πιο παρατεταμένες περιόδους κακοκαιρίας σε ολόκληρο τον Μεσαίωνα με βαρείς χειμώνες και βροχές και με κρύα καλοκαίρια.

Οι λιμοί δεν ήταν άγνωστοι στη μεσαιωνική Ευρώπη. Πχ στη Γαλλία τοπικοί λιμοί συνέβησαν μέσα στον 14^ο αιώνα τα έτη 1304, 1305, 1315-17 (ο Μεγάλος Λιμός), 1330-34, 1349-51, 1358-60, 1371, 1374-75, 1390. Στην Αγγλία επίσης εκτός από τον Μεγάλο Λιμό του 1315-17,  προκλήθηκαν λιμοί τα έτη 1321, 1351, 1369.

Σε περιόδους λιμού δεν υπάρχει αρκετή τροφή για τους περισσότερους. Η ζωή γίνεται ένας σκληρός αγώνας για την επιβίωση που τελειώνει σχετικά σύντομα. Σύμφωνα με επίσημα αρχεία στην Αγγλία ο μέσος όρος ζωής το 1276 ήταν τα 35,28 χρόνια. Ανάμεσα στα έτη 1301- 1325, στη διάρκεια του Μεγάλου Λιμού, ο μέσος όρος κατέβηκε στα 29, 84 χρόνια.

Την άνοιξη του 1315 άρχισε να πέφτει στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης ασυνήθιστα δυνατή βροχή. Όλη την άνοιξη και το καλοκαίρι η βροχή συνεχίστηκε, ενώ η θερμοκρασία παρέμεινε χαμηλή. Τα σιτηρά δεν μπόρεσαν να ωριμάσουν και οι σοδειές καταστράφηκαν στο μεγαλύτερο μέρος της ηπείρου.

Ο κόσμος αναγκάστηκε να μεταφέρει μέσα στα σπίτια όσα σιτηρά μπόρεσε να σώσει και να τα κρύψει σε δοχεία για να τα προφυλάξει από την υγρασία. Το άχυρο και το σανό καταστράφηκαν, με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν ζωοτροφές.

Οι τιμές των τροφίμων άρχισαν να ανεβαίνουν. Στην Αγγλία διπλασιάστηκαν ανάμεσα στην άνοιξη και τα μέσα του καλοκαιριού. Το αλάτι, που ήταν ο μόνος τρόπος για να διατηρήσουν το κρέας, ήταν δύσκολο να το προμηθευτούν, μια και λόγω της υγρασίας το νερό δεν εξατμιζόταν αποτελεσματικά. Η τιμή του αυξήθηκε από 30 σελίνια σε 40.

Στη Λωραίνη η τιμή του σιταριού ανέβηκε στα 320% και το ψωμί έγινε σχεδόν απρόσιτο για τους χωρικούς. Το σιτάρι που φύλαγαν για κάποια μελλοντική μεγάλη ανάγκη πέρασε  στους ευγενείς, στους πλούσιους εμπόρους και στην Εκκλησία.

Πριν από τον Μεγάλο Λιμό, στη Μεσαιωνική Θερμή Περίοδο, ο πληθυσμός της Ευρώπης είχε παρουσιάσει έκρηξη σε σύγκριση με προηγούμενες εποχές. Τώρα ο αυξημένος αυτός πληθυσμός προκάλεσε ακόμα μεγαλύτερη πίεση και μεγαλύτερη πείνα.

Απελπισμένοι οι άνθρωποι κατέφευγαν στα δάση για να συλλέξουν άγριες ρίζες, φαγώσιμα φυτά, χορτάρι, άγριους καρπούς και φλούδες.

Η βροχή έπεφτε ασταμάτητη. Η άνοιξη του 1316 βρήκε τους κατοίκους της Β. Ευρώπης καταπονημένους, χωρίς αποθέματα και χωρίς άλλες αντοχές. Όλη η κοινωνία υπέφερε, και οι ευγενείς και χωρικοί, αλλά περισσότερο δοκιμάστηκαν οι χωρικοί που αποτελούσαν το 95% του πληθυσμού.

Η επιβίωση ήταν πλέον καθημερινός αγώνας, το αύριο έπαψε να τους ενδιαφέρει. Για το λόγο αυτό έσφαξαν και έφαγαν όσα ζώα  τούς είχαν απομείνει. Έφαγαν και το σιτάρι που προοριζόταν για τη σπορά. Τα παιδιά τους τα εγκατέλειψαν στην τύχη τους (χαρακτηριστικό είναι το παραμύθι “Hansel and Gretel”). Πολλοί ηλικιωμένοι αρνήθηκαν εθελοντικά τροφή, ώστε να επιβιώσει τουλάχιστον η νεότερη γενιά.

Οι παράπλευρες επιπτώσεις του λιμού ήταν η τρομαχτική αύξηση της εγκληματικότητας, των ασθενειών και των μαζικών θανάτων. Τα χρονικά της εποχής καταγράφουν περιστατικά παιδοκτονιών και ανθρωποφαγίας.

Το 1317 ο Μεγάλος Λιμός κορυφώθηκε, καθώς συνεχιζόταν ο υγρός καιρός.

Τελικά, εκείνο το καλοκαίρι ο καιρός γύρισε σε πιο φυσιολογικές συνθήκες. Ήδη όμως ο κόσμος είχε καταπονηθεί υπερβολικά από τις αρρώστιες (πνευμονία, βρογχίτιδα, φυματίωση), ενώ είχαν φαγωθεί και τα αποθέματα των σπόρων. Μολονότι ο καιρός βελτιώθηκε, η πείνα συνεχίστηκε για αρκετά ακόμα χρόνια, επειδή δεν υπήρχαν αποθέματα τροφής. Μόνο μετά το 1325 τα αποθέματα τροφής επανήλθαν στα προ του λιμού επίπεδα και ο πληθυσμός άρχισε πάλι να αυξάνεται.

Οι ιστορικοί διαφωνούν ως προς τον αριθμό των θανάτων, αλλά υπολογίζεται ότι ένα 10-25%  του πληθυσμού πέθανε στις πόλεις και στα χωριά.

Ο Μεγάλος Λιμός περιορίστηκε στη Βόρεια Ευρώπη. Περιέλαβε τα Βρετανικά Νησιά, τη Βόρεια Γαλλία, τις Κάτω Χώρες, τη Σκανδιναβία, τη Γερμανία και τη δυτική Πολωνία. Επηρέασε επίσης τις χώρες της Βαλτικής εκτός από αυτές που ήταν πολύ ανατολικά. Δεν πέρασε τις Άλπεις και τα Πυρηναία, έτσι η νότια Ευρώπη γλίτωσε.

Ίσως ήταν αποτέλεσμα κάποιας ηφαιστειακής δραστηριότητας, πιθανόν εκείνης του όρους Tarawera, στη Νέα Ζηλανδία, που κράτησε περίπου πέντε χρόνια.

5.

1850 μέχρι σήμερα: υποχώρηση των παγετώνων

6.

Η εποχή μας (μαζί με το πρόσφατο παρελθόν)

Αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας . Μπορούμε να την ονομάσουμε «ανθρωπόκαινο εποχή».

Βιώνουμε και σήμερα μια κλιματική αλλαγή. Είναι παγκόσμια και οφείλεται, όπως λένε οι περισσότεροι, στην ανθρώπινη δραστηριότητα.

Ασφαλώς επηρεάζουμε το φυσικό μας περιβάλλον με αρνητικό τρόπο, γι’ αυτό δεν αμφιβάλλει πλέον κανείς. Ίσως όμως η κλιματική αλλαγή να οφείλεται και σε άλλα αίτια, όπως είναι η εγγενής μεταβλητότητα του παγκόσμιου κλίματος. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα.

Μπορούμε όμως να μειώσουμε την ατμοσφαιρική μόλυνση που προκαλούμε εμείς οι ίδιοι, να επαναφέρουμε τη ζωή σε νεκρά ποτάμια, θάλασσες και λίμνες, να καθαρίσουμε το έδαφος από τα απόβλητα που ρίχνουμε όπου βρούμε. Τουλάχιστον έτσι θα ζούμε πιο υγιεινά στο στενότερο περιβάλλον μας.

Τώρα, αν η φύση αποφάσισε να μας ταλαιπωρήσει με θεομηνίες, για τις οποίες δεν ευθυνόμαστε ολοκληρωτικά, δεν μπορούμε να το ξέρουμε. Αυτό θα το μάθουν οι επόμενες γενιές.