Οι «επώνυμοι» και ο πολτός

Φαίνεται ότι σε όλες τις κοινωνίες, τις σύγχρονες και τις παλαιότερες,  υπάρχει ένας κάθετος διαχωρισμός που διαπερνά τα διάφορα κοινωνικά στρώματα και διακρίνει τα άτομα σε δύο κατηγορίες: Σ’ αυτά που τα ονομάζουμε «επώνυμα» και στις ανώνυμες μάζες.

Μολονότι μια τέτοια διάκριση μάς είναι γνωστή, μάλλον δεν έχουμε συνείδηση της δυναμικής της και των επιπτώσεών της σε ολόκληρη την κοινωνία.

Πριν από πολλά χρόνια έτυχε να παρακολουθήσω στις τηλεοπτικές ειδήσεις το γάμο ενός γνωστού δημοσιογράφου και έμεινα εμβρόντητη, όταν είδα το πλήθος των «επωνύμων» που προσήλθαν στην εκκλησία για να τιμήσουν με την παρουσία τους τον γαμπρό. Επί ώρα παρέλαυναν αδιάκοπα από την οθόνη της τηλεόρασής μου πολιτικοί όλων των κομμάτων, μεγαλοεπιχειρηματίες, επιστήμονες, καλλιτέχνες, αθλητές, δημοσιογράφοι και γνωστές τηλεπερσόνες.  «Επώνυμοι» κάθε τάξης και κλάσης συνωστίζονταν στα σκαλιά της εκκλησίας και έστελναν σε μας το μήνυμα: εμείς είμαστε αποδώ κι εσείς είστε αποκεί.

Πέραν των μελαγχολικών σκέψεων που με κατέκλυσαν τότε, ότι ο νυμφευόμενος δημοσιογράφος μάς δουλεύει κανονικά στα δελτία των ειδήσεων, εφόσον φίλοι και αντίπαλοι ήταν όλοι εκεί σε αγαστή σύμπνοια, ενωμένοι και αγαπημένοι, έκανα και τη σκέψη ότι όλοι αυτοί οι πρόθυμοι διάσημοι έγλειφαν απροκάλυπτα τον νυμφευόμενο ελπίζοντας σε μελλοντική τηλεοπτική προβολή τους.

Περισσότερο όμως απ’ όλα με ενόχλησε το υπολανθάνον μήνυμα που μου εστάλη: «Εμείς είμαστε αποδώ κι εσείς αποκεί. Μας βλέπετε. Είμαστε περίοπτοι. Εσείς είστε ένας πολτός με ορθάνοιχτα μάτια που μας περιεργάζεται».

Δεν ξέχασα ποτέ το σοκ που δοκίμασα με εκείνες τις σκηνές των «επώνυμων» προσκεκλημένων. Αλλά το δυσάρεστο της υπόθεσης είναι ότι το υπολανθάνον μήνυμα ήταν ένα σωστό μήνυμα.

Οι ανώνυμες μάζες είναι πράγματι ένας πολτός με ορθάνοιχτα από την περιέργεια μάτια που διψά να μαθαίνει για τους «επώνυμους»: τι κάνουν, πώς ζουν, τι λένε, τι φοράνε, πού πηγαίνουν, τι τρώνε, τι πίνουν, πώς είναι τα σπίτια τους, τα αυτοκίνητά τους, τα εξοχικά τους, πού περνούν τις διακοπές τους και με ποιους, από πού ψωνίζουν, τι ψωνίζουν, τι τους αρέσει, τι δεν τους αρέσει, ποια τα προσεχή τους σχέδια και λοιπά και λοιπά.

Για τις πολύ πολτοποιημένες μάζες υπάρχουν τα γνωστά έντυπα που τροφοδοτούν τους αναγνώστες τους με όλες τις σχετικές λεπτομέρειες, με πλήθος φωτογραφιών και με αρκετά ψέματα που εξάπτουν τη φαντασία του κόσμου που τα αγοράζει.

Οι λιγότερο πολτοποιημένες μάζες περιφρονούν αυτά τα δημοσιεύματα και επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους σε δηλώσεις σοβαρών «επωνύμων» περί πολιτικής, επιστήμης, τέχνης και άλλων δραστηριοτήτων, ενώ παράλληλα δεν λένε όχι, αν μάθουν και κάτι παραπάνω για τη ζωή και τα έργα αυτών των «επωνύμων». Αν νομίζουν ότι αυτό τους διαχωρίζει από τον υπόλοιπο κοινωνικό πολτό, κάνουν λάθος. Εκεί μέσα κυλιούνται κι αυτοί, εκεί μέσα κυλιόμαστε όλοι όσοι βρισκόμαστε από την εδώ μεριά.

Επειδή ο διαχωρισμός είναι υπαρκτός: Αυτοί όλοι είναι αποκεί, εμείς όλοι είμαστε αποδώ.

Τέλος πάντων, αυτό δεν θα ήταν κακό, στο κάτω-κάτω έτσι λειτουργεί το μοντέλο της ανθρώπινης κοινωνίας  - και όχι μόνο της ανθρώπινης – αν πίσω από τον διαχωρισμό δεν κινούνταν αόρατες δυνάμεις που στόχο έχουν να κρατούν τον πολτό σε κουτάκια για να μη διαχυθεί άμορφος παντού και γίνουν όλα μαντάρα.

Κι αν νομίζετε ότι τώρα πάω να υποστηρίξω αυτούς που λένε ότι η άρχουσα τάξη θέλει να κρατά τον λαό σε υποταγή και μπλα μπλα μπλα, όχι, δεν πρόκειται να κάνω κάτι τέτοιο, εκτός αν συμφωνήσουμε να λέμε άρχουσα τάξη όλους τους «επώνυμους».

Διότι σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν όλοι όσοι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ξεχώρισαν από τη μάζα και έγιναν αναγνωρίσιμα πρόσωπα. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και η ξανθιά τραγουδίστρια των σκυλάδικων ανήκουν στην αποκεί μεριά. Ο μεγαλοεπιχειρηματίας που τον αντιπαθούμε για τον πλούτο του και ο μεγάλος ποιητής που τον θαυμάζουμε για τους εξαίσιους στίχους του ομοίως. Ο δημοσιογράφος που έχουμε εξοικειωθεί με τη φάτσα του και το λέγειν του και η χαριτωμένη μουρίτσα που σαχλαμαρίζει σε μια φτηνιάρικη τηλεοπτική εκπομπή επίσης. Ο σκιτσογράφος που μας κάνει να γελάμε με τις γελοιογραφίες του και ο γιατρός που μας συμβουλεύει πότε να κάνουμε το αντιγριπικό εμβόλιο. Ο αθλητής που ξεχώρισε κάποια στιγμή και ήρθε πρώτος, δεύτερος ή έστω τρίτος και ο μάγειρας που μας δίνει συνταγές μαγειρικής. Ο σκηνοθέτης που ανεβάζει επιτυχημένες παραστάσεις και ο γνωστός συνδικαλιστής που μας έχει ζαλίσει με τα αγωνιστικά τσιτάτα του.

Όλοι αυτοί και άλλοι της ίδιας συνομοταξίας βρίσκονται από την απέναντι μεριά. Ισχύς τους είναι η αναγνωρισιμότητά τους. Εξαερώνονται και χάνονται, μόλις αυτή η αναγνωρισιμότητα πάψει να υφίσταται. Γι’ αυτό ακούμε συχνά να λένε: « ας μιλάνε για μας έστω και αρνητικά». Η σιωπή είναι γι’ αυτούς θάνατος.

Ανάμεσα σε αυτούς και τον κοινωνικό πολτό υπάρχει μια γκρίζα ζώνη, στην οποία κινούνται οι ημι-επώνυμοι, άνθρωποι που αγωνίζονται να περάσουν στους «επώνυμους», κάποιοι τους ξέρουν, κάποιοι άλλοι όχι. Μερικοί από αυτούς τα καταφέρνουν να μπουν στην εκλεκτή ομάδα, μερικοί όχι.

Μολονότι οι «επώνυμοι» είναι κάθε λογής άνθρωποι προερχόμενοι από όλα τα κοινωνικά στρώματα, έξυπνοι, κουτοί, μορφωμένοι, αμόρφωτοι, πλούσιοι, φτωχοί (ναι, υπάρχουν και φτωχοί «επώνυμοι»), ευαίσθητοι, αναίσθητοι, ευγενικοί, αγενείς, αστοί και ρέμπελοι, καλύπτουν δηλαδή όλο το φάσμα των ανθρώπινων τύπων και άρα είναι διαφορετικοί μεταξύ τους, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: νιώθουν ότι είναι απέναντι από τον πολτό και αυτό τους αναγκάζει να έχουν μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Ξέρουν ότι τα φιλοπερίεργα μάτια του πολτού τούς ακολουθούν παντού. Οφείλουν επομένως να μην τον απογοητεύσουν με αδέξιες ή ακατάλληλες ενέργειες που πιθανόν να τους ρίξουν στη λήθη.

 

Πρώτο και κύριο, καλό είναι να μη συναγελάζονται πολύ – και ει δυνατόν και καθόλου – με τον πολτό. Έτσι, πολύ σπάνια θα τους δούμε να κυκλοφορούν ανάμεσά μας στους δρόμους και να μετέχουν σε δραστηριότητες που τους φέρνουν σε στενή επαφή με μας.

Θυμάμαι παραδείγματος χάριν μια περίπτωση που η γυναίκα ενός πολύ γνωστού τραγουδιστή είχε στηθεί μαζί μας στην ουρά μπροστά από το ταμείο του κινηματογράφου και περίμενε υπομονετικά να βγάλει εισιτήρια. Όταν επιτέλους τα έβγαλε, τηλεφώνησε στον τραγουδιστή που ήρθε τελευταία στιγμή και χώθηκαν μαζί μέσα στην αίθουσα. Λογικό: υπάρχει μια αμηχανία να βλέπεις τον διάσημο τάδε στην ουρά να περιμένει σαν κοινός πολίτης και υπάρχει πάντα ο κίνδυνος για διαχύσεις που ο διάσημος δεν έχει καμιά όρεξη να ανταποδώσει. Το καταλαβαίνω απολύτως. Όμως αυτό ακριβώς δηλώνει ότι εκείνος είναι αποκεί κι εγώ αποδώ.

Δεύτερο, οι «επώνυμοι» θέλουν δε θέλουν δίνουν γραμμή στον πολτό. Αυτό που θα πουν, αυτό που θα φορέσουν, εκεί που θα εμφανιστούν, όλα αυτά δίνουν γραμμή. Άλλοι θα τους μιμηθούν και άλλοι θα τους κατακρίνουν. Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις μας θα είναι αποτέλεσμα της γραμμής που μας έχουν δώσει. Αν δεν αντιδράσουμε καθόλου, αυτό είναι κακό σημάδι για τους «επώνυμους»: ο πολτός δεν τους δίνει σημασία.

Ακόμα κι αυτός που παρουσιάζεται αδιάφορος για τη γνώμη του πολτού και φαίνεται να μιλά έξω από τα δόντια και ενίοτε και προσβλητικά, ξέρει ότι με αυτό τον τρόπο θα κερδίσει τη συμπάθεια ενός μέρους του πολτού. Κάποιοι άλλοι μπορεί να ενοχληθούν, αλλά δεν πειράζει, κουβέντα να γίνεται, όπως είπαμε και πιο πάνω.

Τρίτο, όλοι αυτοί οι «επώνυμοι» αποτελούν μια κοινωνία μέσα στην ευρύτερη κοινωνία. Έχουν κι εκείνοι τις κάστες τους, τις μικρότερες ομάδες τους, τις συμπάθειες και τις αντιπάθειές τους (που καμιά φορά μάς τις περνούν και σε μας, αλλά συνήθως δεν τις παίρνουμε μυρωδιά), οι πιο υψηλά ιστάμενοι περιφρονούν τους ιστάμενους πιο χαμηλά, οι οποίοι προσπαθούν ωστόσο να ανέβουν κατηγορία, υπάρχουν κι εκεί κυκλώματα και παρεούλες που μάχονται η μια την άλλη, αλλά σημασία έχει ότι όλοι νιώθουν πως είναι από την ίδια μεριά. Το ξέρουν. Στο θέμα αυτό ομονοούν άπαντες. Όλοι μάς βλέπουν με το ίδιο βλέμμα.

Τέταρτο, η θέση τους από την απέναντι μεριά εξαρτάται από τις διαθέσεις του πολτού. Κι αυτό το ξέρουν πολύ καλά. Τα προϊόντα που παράγουν (υλικά ή πνευματικά) είναι για να τα καταναλώνει ο πολτός. Αν τα προϊόντα τους δεν έχουν ζήτηση, οι «επώνυμοι» παραγωγοί θα βρεθούν κάποια στιγμή παρέα με τον πολτό. Μια τέτοια σκληρή μοίρα δεν θα την ήθελαν με τίποτε. Επομένως πρέπει να παράγουν προϊόντα κατάλληλα για τον πολτό, όχι για ολόκληρο τον πολτό βέβαια, αυτό είναι αδύνατο, αλλά για ένα μέρος του.

Αυτό κατά κανένα τρόπο δεν σημαίνει ότι τα προϊόντα τους είναι όλα κακής ποιότητας. Υπάρχουν εξαιρετικά προϊόντα αρίστης ποιότητας, τα οποία ωστόσο παράχθηκαν με στόχο να καταναλωθούν και όχι να μείνουν στα αζήτητα.

Κάποιοι μάλιστα από τον πολτό καταφέρνουν να ξεχωρίσουν με το προϊόν τους και τότε περνούν στην απέναντι πλευρά, όπου εννοείται ότι θα αγωνιστούν με νύχια και με δόντια για να παραμείνουν.

Πέμπτο, «επώνυμοι» που ο πολτός νομίζει ότι έχουν αντίθετα συμφέροντα συναγελάζονται ασμένως στις ιδιωτικές τους συναθροίσεις. Η κοινή ιδιότητά τους, το «επώνυμον», είναι η κάρτα ελευθέρας που τους επιτρέπει να συνάπτουν γνωριμίες, φιλίες, σχέσεις, γάμους και να κάνουν παντός είδους διασυνδέσεις καθ’ όλα νόμιμες. Έτσι, ο διάσημος ηθοποιός μπορεί να βρεθεί σύζυγος σε μια εφοπλιστική οικογένεια (έχω υπόψη μου δύο περιπτώσεις), ο διάσημος τραγουδιστής να πάρει την κόρη διάσημων γονέων, ο μεγαλοεπιχειρηματίας να πάρει μια καλλονή που διακρίθηκε στα καλλιστεία και λοιπά.

Κακό δεν το βρίσκω, κάθε άλλο, αλλά, όταν γνωστή βουλευτής που βρίζει το αντίπαλο κόμμα λέει στον αντίπαλο βουλευτή σε μια συγκυριακή συμμαχία «άσε, Μάκη, θα τον κανονίσω εγώ», εννοώντας ένα τρίτο βουλευτή, τρίτου αντίπαλου κόμματος, τότε λέω εγώ που ανήκω στον πολτό: ευχάριστο είναι που μεταξύ τους δεν έχουν πραγματική διχόνοια, αλλά απλώς αντίθετες πολιτικές θέσεις. Όμως ο πολτός δεν το ξέρει αυτό και εντός του διεξάγονται άγριες και ενίοτε αιματηρές συγκρούσεις. Επειδή οι «επώνυμοι» από τον πολτό περιμένουν να  τους ανυψώσει στην επωνυμία τους και γι’ αυτό παίζουν το ρόλο τους και λένε τα λόγια που ο ρόλος τους απαιτεί.

Έκτο, όπως είπαμε, οι «επώνυμοι» πολλά-πολλά με τον πολτό δεν θέλουν να έχουν. Μερικές φορές είναι όμως αναγκασμένοι να αναμιχθούν μαζί του ( σε δημόσιες εκδηλώσεις, συζητήσεις ή καλλιτεχνικά δρώμενα). Θα έχετε προσέξει υποθέτω πόσο ευγενικοί είναι με τον πολτό, πόσο προσεχτικοί να μην τον εκνευρίσουν ή να τον απογοητεύσουν, ακόμα κι αν ο πολτός έχει ανάρμοστη ή προσβλητική συμπεριφορά. Και είναι φυσικό αυτό, αφού ο πολτός τούς έχει κάνει «επώνυμους» και, αν γίνει καμιά στραβή, θα βρεθούν εκτός «επωνυμίας» και θα γίνουν κι αυτοί πολτός.

Έβδομο, εκτός από τους μεγαλοεπιχειρηματίες που μόνο μια μεγάλη οικονομική κρίση μπορεί ίσως να τους μεταθέσει στον πολτό, όλοι οι υπόλοιποι διατρέχουν πάντα τον κίνδυνο να βρεθούν από την εδώ μεριά και οι περισσότεροι, θα έλεγα, το παθαίνουν αυτό με την πάροδο του χρόνου. Καθώς αυτό που πουλάνε, κάποια στιγμή παύει να έχει πέραση, αμείλικτα αρχίζει η διολίσθησή τους προς τα εδώ και μια ωραία μέρα έχουν γίνει κι εκείνοι πολτός. Ελάχιστοι τους προσέχουν στο δρόμο και ελάχιστοι γνωρίζουν ποιοι ήταν κάποτε. Άλλοι πάλι, πιο τυχεροί αυτοί, παραμένουν στην αποκεί μεριά μέχρι το τέλος της ζωής τους.

Όγδοο, όλα τα παραγόμενα προϊόντα προέρχονται από την εκεί μεριά: βιομηχανικά προϊόντα,  επιστημονικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις, ιδέες όλων των τύπων και των κατηγοριών, πολιτική, καλλιτεχνική παραγωγή.

Τα προϊόντα αυτά δεν είναι όλα σκάρτα, όπως ήδη είπαμε. Θα έλεγα μάλιστα ότι τα περισσότερα είναι καλής σχετικά ποιότητας και μερικά είναι άριστα. Σκάρτα ή άριστα, όλα παράγονται από την εκεί μεριά με σκοπό να καταναλωθούν και από τις δύο πλευρές, κυρίως όμως από τον πολτό που είναι αριθμητικά πολύ μεγαλύτερος και που οι προτιμήσεις του καθορίζουν ποιος θα βρεθεί από τη μεριά των «επωνύμων».

Ένατο, αυτός ο διαχωρισμός «επωνύμων» και πολτού υπάρχει από πάντα. Σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες βλέπουμε να ξεχωρίζουν κάποιοι και να γίνονται «επώνυμοι» σε αντίθεση με τους πολλούς που αποτελούν τις πολτοποιημένες μάζες. Αρκετοί «επώνυμοι» πέρασαν στην Ιστορία και η ανθρωπότητα θα τους θυμάται για πάντα. Οι πολτοποιημένες μάζες όλων των εποχών αναφέρονται στην Ιστορία ως: κοινή γνώμη, λαός, έθνος, ορδές, στίφη, στρατός, κοινωνία, πληθυσμός, πλήθη, υπήκοοι, πολίτες, κόσμος, άτομα, άνθρωποι.

Δέκατο, και σε μη ανθρώπινες κοινωνίες παρατηρούμε ένα παρόμοιο υποτυπώδη διαχωρισμό, όπως πχ στις κοινωνίες των μελισσών και των μυρμηγκιών.

Το να είναι κανείς τοποθετημένος στη μία ή την άλλη πλευρά έχει πολύ μεγάλη σημασία για τη διαμόρφωση του ψυχισμού και του χαρακτήρα του.

Όταν ένα μωρό γεννιέται στα ανάκτορα του Μπάκιγχαμ, θα διδαχθεί να φέρεται και να σκέφτεται έχοντας πάντα υπόψη του ότι θα είναι ένας περίοπτος άνθρωπος που εκατομμύρια αδηφάγα και περίεργα μάτια θα τον παρακολουθούν σε όλη τη ζωή του, ότι είναι ένας «επώνυμος» που πρέπει να γίνει συμπαθής στον πολτό απέναντί του, από τον οποίο πολτό εξαρτάται η μοίρα του.

Όταν κανείς γεννιέται στον πολτό και κάποια στιγμή η καλή του τύχη τον κάνει «επώνυμο», σχεδόν ενστικτωδώς μαθαίνει τους κανόνες του παιχνιδιού και σπάνια θα κάνει κάποια γκάφα που θα απογοητεύσει τον πολτό που τον παρακολουθεί. Στόχος του θα είναι να παραμείνει από την εκεί μεριά με κάθε κόστος.

Τέλος, όταν κάποιος γεννιέται στον πολτό και παραμένει ισοβίως εκεί, αποδέχεται κατά κανόνα τη θέση του και παίζει κι αυτός το παιχνίδι τηρώντας ενστικτωδώς τους κανόνες του. Εξάλλου η αποδώ μεριά είναι πιο εύκολη. Δεν χρειάζεται να υποκριθείς ή να υποδυθείς κάτι που δεν είσαι. Ούτε καν υποπτεύεσαι ότι είσαι ο άλλος πόλος αυτού του κοινωνικού παιχνιδιού.