"Καλλιτέχνης είμαι, ό,τι θέλω κάνω". Είναι έτσι;

Από τα σπουδαιότερα αγαθά που μας εξασφαλίζει το δημοκρατικό πολίτευμα είναι η ελευθερία της έκφρασης, της αντίρρησης και της διαφωνίας και μέσα σ’ αυτά εντάσσεται και η δυνατότητα της ανεμπόδιστης καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Ειδικά για την τέχνη, ξέρουμε πως αν αυτή υποστεί περιορισμούς οποιασδήποτε μορφής, ασφυκτιά και μαραίνεται. Δεν έχουμε παρά να δούμε τι λογής (επίσημη) τέχνη παρήχθη στα ολοκληρωτικά καθεστώτα για να καταλάβουμε αμέσως πόσο θανατηφόρα είναι η λογοκρισία για την καλλιτεχνική παραγωγή.

Η τέχνη υπηρετεί αξίες, κυρίως αυτή της ομορφιάς αλλά και πολλές άλλες. Κάθε κοινωνία έχει τις αξίες της και, όταν οι καλλιτέχνες τις αναδεικνύουν στα έργα τους με επιτυχία, αυτό προκαλεί ευφορία και βαθιά ικανοποίηση στο κοινό.

Παραδείγματος χάριν η σημερινή κοινωνία έχει ιδιαίτερες ευαισθησίες απέναντι σε κάποια προβλήματα, κοινωνικά και υπαρξιακά, όπως ο ρατσισμός, η φτώχεια, η κακοποίηση, η εγκληματικότητα, η μοναξιά, η έλλειψη αγάπης ή επικοινωνίας. Όταν η τέχνη καταπιαστεί με τέτοια θέματα και δώσει έργο ποιότητας,  το κοινό στην πλειονότητά του θα αντιδράσει  θετικά και σ’ αυτή την περίπτωση έχουμε αγαστή σύμπνοια κοινού και καλλιτέχνη.

Υπάρχουν ωστόσο και άλλα θέματα που δεν απασχολούν το ευρύ κοινό αλλά μια μικρότερη κατηγορία ανθρώπων και τα οποία οι καλλιτέχνες τα αναδεικνύουν με το έργο τους. Και εδώ έχουμε ενδιαφέρουσα, συχνά υψηλή, καλλιτεχνική παραγωγή, άσχετο, αν ο πολύς κόσμος προσπερνά αυτά τα έργα αδιάφορος.

Τέλος υπάρχουν θέματα που συγκινούν μια μερίδα ανθρώπων, αλλά που για άλλους θεωρούνται ταμπού. Εδώ η τέχνη βρίσκεται σε δύσκολο δρόμο. Πώς να μιλήσει γι αυτά που την καίνε, όταν την ίδια στιγμή προσβάλλει τα όσια και τα ιερά κάποιων άλλων;

Ας δούμε ένα παράδειγμα. Ένας άνδρας γύρω στα τριάντα κάνει σχέση με ένα αγόρι δεκατεσσάρων χρονών.  Οι γονείς του αγοριού το μαθαίνουν, πάνε τον εραστή στα δικαστήρια, γίνεται η δίκη και ο άνδρας καταδικάζεται σε φυλάκιση κάποιων ετών. Η κοινωνία που πληροφορείται από τα ΜΜΕ την ιστορία έχει σαφή τοποθέτηση: ο άνδρας είναι (ή φέρθηκε ως) παιδόφιλος και δικαίως τιμωρήθηκε.

Έρχεται τώρα η τέχνη να αναδείξει αυτή την ιστορία από μια άλλη σκοπιά. Ένας σκηνοθέτης με άλλου είδους ευαισθησίες αποφασίζει να γυρίσει μια ταινία, όπου θα παρουσιάζεται ο άνδρας όχι ως έκφυλος παιδόφιλος, αλλά  ως τρελά ερωτευμένος με το αγόρι. Κάποιες σκηνές της ταινίας είναι ιδιαιτέρως προκλητικές, θα λέγαμε ότι προσβάλλουν τις αξίες μας (τα όσια και τα ιερά μας). Στην ταινία η κοινωνία παρουσιάζεται εξαιρετικά συντηρητική και εχθρική απέναντι στον άνδρα. Περνά δύσκολες στιγμές, διασύρεται, δέχεται επιθέσεις και τελικά μας γίνεται συμπαθής, επειδή τον λυπούμαστε για όσα υποφέρει.

Είναι φανερό ότι ο σκηνοθέτης θέλει να μας ευαισθητοποιήσει προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, όχι πάντως αυτή της επίσημης κοινωνίας,  και σίγουρα θα υπάρξουν κάποιοι που θα εξοργιστούν.

Έχουν δικαίωμα να αντιδράσουν; Ασφαλώς ναι, εφόσον στη δημοκρατία έχουμε το δικαίωμα της διαφωνίας. Με ποιο τρόπο όμως; Δέρνοντας το σκηνοθέτη και βάζοντας φωτιά στον κινηματογράφο που προβάλλει την ταινία; Όχι, βέβαια, διότι ναι μεν έχουμε δημοκρατία, αλλά έχουμε και νόμους που θέτουν όρια στην ασύδοτη συμπεριφορά μας.  Εμποδίζοντας μήπως όσους θέλουν να μπουν στον κινηματογράφο και βρίζοντάς τους ότι είναι διεστραμμένοι παιδόφιλοι; Ούτε κι αυτό, διότι, εφόσον η ταινία προβάλλεται νόμιμα, δεν επιτρέπεται στην ιδιωτική πρωτοβουλία να την απαγορεύσει. Ούτε φυσικά επιτρέπεται να βρίζουμε τον κόσμο που θέλει να τη δει, γιατί δεν ξέρουμε τα κίνητρά του που μπορεί να είναι η περιέργεια, η καλλιτεχνική ανησυχία ή οτιδήποτε άλλο.

Όμως δεν είναι σωστό ούτε και να σιωπήσουν οι διαφωνούντες, γιατί, στην περίπτωση που κάποιος διαφωνεί και φοβάται να το δείξει, τότε πάλι τραυματίζεται η δημοκρατική κοινωνία.

Μπορούν λοιπόν όσοι διαφωνούν, να σταθούν έξω από τον κινηματογράφο και να διαμαρτυρηθούν για την ταινία, είναι απαράβατο δημοκρατικό τους δικαίωμα και η τέχνη δεν είναι στο απυρόβλητο, κρίνεται και αυτή και όχι μόνο από τους κριτικούς που εμφανίζονται ως επαΐοντες, αλλά και από το κοινό, γιατί στο κοινό απευθύνεται.

Η διαμαρτυρία τους όμως θα είναι μέσα στα δημοκρατικά πλαίσια που σημαίνει ότι δεν θα ασκήσουν βία ούτε σωματική ούτε λεκτική απέναντι σε όσους έχουν διαφορετική γνώμη από τη δική τους. Και αν τέλος πάντων νομίζουν ότι η συγκεκριμένη ταινία προσβάλλει τα ήθη και τα έθιμα της κοινωνίας τους και πρέπει να αποσυρθεί, υπάρχει η δικαιοσύνη και μπορούν να καταφύγουν σε αυτήν. Το έχουν αυτό το δικαίωμα.  

Μη μας ενοχλεί επομένως η διαμαρτυρία όσων διαφωνούν με μια ταινία, μια θεατρική παράσταση ή κάτι παρόμοιο. Να μας ενοχλεί, αν αυτή γίνεται με χυδαίο τρόπο που ταπεινώνει όσους έχουν αντίθετη γνώμη ή με βίαιο τρόπο που προκαλεί το φόβο στους άλλους.

Ας πούμε τώρα και δυο λόγια για την τέχνη. Η τέχνη δεν χρειάζεται φυσικά αβανταδόρους, αν και στην πράξη ο κανόνας αυτός καταστρατηγείται. Υπάρχει η καλή τέχνη και η κακή τέχνη. Με τον όρο «κακή τέχνη» εννοούμε την αποτυχημένη καλλιτεχνική προσπάθεια, αυτή που στερείται έμπνευσης ή που τα κίνητρά της δεν είναι καλλιτεχνικά.

Οι καλλιτέχνες (και οι περί αυτούς αβανταδόροι) συχνά ωρύονται ότι η τέχνη βάλλεται από την κοινωνική υποκρισία και τον αστικό καθωσπρεπισμό και ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη για να δημιουργήσει. Αυτό είναι αλήθεια, το διευκρινίσαμε εξάλλου από την αρχή.

Αλλά ο καλλιτέχνης είναι τέκνο της εποχής του, επομένως τα ερεθίσματα θα του τα δώσει η εποχή του. Ο μεγάλος καλλιτέχνης θα κάνει το άλμα και θα δημιουργήσει όχι για τη γενιά του αλλά για εκείνη που έρχεται. Σε γενικές γραμμές, αν το καλλιτεχνικό έργο είναι σημαντικό, έχει μεγάλη πιθανότητα να γίνει διαχρονικό. Διαφορετικά θα χαθεί στη λήθη. Ποια είναι κριτήρια, με τα οποία ένα έργο τέχνης θα κερδίσει την αθανασία, αυτά κανείς δεν τα γνωρίζει. Ο χρόνος που έρχεται θα καθορίσει ποιο έργο είναι σημαντικό και ποιο όχι. Επομένως ο καλλιτέχνης το μόνο που έχει να κάνει είναι να ακολουθεί την έμπνευσή του και να παράγει καλλιτεχνικό έργο.

Αυτό το καλλιτεχνικό έργο θα αντικατοπτρίζει τις προσωπικές του ανησυχίες αλλά και τις ανησυχίες και τις ανάγκες του καιρού του, θα εκφράζει το «ωραίο» σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής του (αν είναι πρωτοπόρος, σύμφωνα με το πνεύμα των αμέσως επόμενων χρόνων) και θα αναδεικνύει τις αξίες που συγκινούν τους συγκαιρινούς του (ή το πολύ-πολύ τους αμέσως μετά από αυτούς).

Ας φανταστούμε λοιπόν τώρα τον τραγικό ποιητή Σοφοκλή να παρουσιάζει στο αθηναϊκό κοινό του 442 πΧ την Αντιγόνη ως λεσβία. Η υπόθεση της τραγωδίας παραμένει η ίδια, αλλά ο Σοφοκλής βάζει στο στόμα της Αντιγόνης κάποιους στίχους που φανερώνουν τον έρωτά της για μια κοπέλα του παλατιού και παράλληλα την απέχθειά της για τον αρραβωνιαστικό της Αίμονα και για τον Κρέοντα, τον πεθερό της.

Μια τέτοια εκδοχή θα στεκόταν άνετα σήμερα, όμως θα μπορούσε ποτέ ο Σοφοκλής να παρουσιάσει μια λεσβία Αντιγόνη στο αθηναϊκό κοινό της εποχής του; Δεν θα τον έπαιρναν με τις πέτρες; Και τι θα απαντούσε αυτός; Ότι ως ποιητής είχε κάθε δικαίωμα να εκφραστεί με τον τρόπο που ήθελε η δική του μούσα; Πάλι με τις πέτρες θα τον έπαιρναν.

Όταν λοιπόν μια μερίδα της κοινωνίας αντιδρά αρνητικά σε ένα καλλιτεχνικό έργο, αυτό σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης παίζει με αξίες που ακόμα βρίσκονται σε ισχύ και πρέπει να αναμένει ανάλογες αντιδράσεις. Όποιος κάνει κάτι τέτοιο, γνωρίζει (εκτός αν υστερεί διανοητικά) ότι θα προκαλέσει μια μερίδα του κοινού. Αν η έμπνευσή του είναι παράφορη και πιστεύει στο έργο που παραδίδει στην κρίση μας, τότε κάνει πολύ καλά. Εμείς με τη σειρά μας θα αποτιμήσουμε τη δουλειά του, θα κρίνουμε την καλλιτεχνική της αξία και, αν είναι σημαντική, θα την αναγνωρίσουμε. Αν είναι δεύτερης και τρίτης ποιότητας, είμαστε σε θέση να το καταλάβουμε. Όπως είμαστε σε θέση να διαβλέψουμε, αν τα κίνητρα του καλλιτέχνη είναι απλώς εμπορικά και αναζητά λίγο θόρυβο για να ακουστεί παραέξω το έργο του.

Οπωσδήποτε σε θέματα που άπτονται αξιών, οσίων και ιερών, πρέπει να ξέρουμε ότι, αν τα αμφισβητούμε ή αν τα παρουσιάζουμε με τρόπο που προσβάλλει μια μερίδα του κόσμου, θα έχουμε αντιδράσεις, αυτό είναι αναπόφευκτο. Οι χαρακτηρισμοί «πρωτοπόροι», «σκοταδιστές», «φανατικοί», «προοδευτικοί καλλιτέχνες» κλπ είναι για κατανάλωση. Υπάρχουν ανόητοι που γελοιοποιούνται με τις αντιδράσεις τους κραδαίνοντας σύμβολα και εκτοξεύοντας ύβρεις και ανόητοι που αγανακτούν υποκριτικά επικαλούμενοι τις δημοκρατικές τους ελευθερίες. Και οι δύο πλευρές αγνοούν ότι δημοκρατία δεν σημαίνει φίμωση, δεν σημαίνει όμως και καλλιτεχνική ασυδοσία.