Πολυγυνία και πολυανδρία

Αποτελεί, νομίζω, μια από τις πιο συνηθισμένες ανδρικές φαντασιώσεις ένα χαρέμι ωραίων γυναικών που τεμπελιάζουν όλη μέρα περιμένοντας τον Αφέντη να έρθει και να διαλέξει μια από αυτές για τη διασκέδασή του.

Δεν ξέρω, αν υπάρχει αντίστοιχη γυναικεία φαντασίωση, υποπτεύομαι όμως ότι αν υπάρχει, θα είναι μάλλον σπάνια. Χαρέμι ωραίων ανδρών που τεμπελιάζουν όλη μέρα περιμένοντας την Κυρά τους να έρθει και να διαλέξει ποιον θα πάρει για τη νύχτα; Ακούγεται κάπως αλλόκοτο και αν ποτέ καμιά βασίλισσα της αρχαιότητας είχε μια τέτοια έμπνευση, το εγχείρημα θα πρέπει να κατέληξε σε οικτρή αποτυχία. Οι ωραίοι (και νέοι) άνδρες δεν μπορούν να κάθονται αδρανείς, κλεισμένοι όλοι μαζί σε ένα χώρο, παθαίνουν διάφορα και ο νοών νοείτω.

Η τάση λοιπόν φαίνεται να είναι: ένας άνδρας – περισσότερες γυναίκες, όχι μια γυναίκα – περισσότεροι άνδρες. Γι αυτό και δεν ακούγεται εξωφρενικό, ακόμα και στις μέρες μας, να επιτρέπεται η πολυγαμία σε κάποιους πολιτισμούς.

Όταν λέμε πολυγαμία, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι εννοούμε την πολυγυνία και όχι την πολυανδρία. Πολυγυνία είναι ο γάμος ενός άνδρα με περισσότερες από μία γυναίκες. Πολυανδρία το αντίθετο. Εμείς είμαστε εξοικειωμένοι με την πολυγυνία, ενώ δεν έχουμε μάλλον ακούσει ποτέ τίποτα για την πολυανδρία. Ωστόσο η πολυανδρία υπήρξε νόμιμος κοινωνικός θεσμός στο παρελθόν και υπάρχει ακόμα και μέχρι σήμερα σε κάποιες περιοχές του κόσμου.

Ας ξεκινήσουμε όμως με την πολυγυνία που τη γνωρίζουμε όλοι. Στην αρχαιότητα ήταν φαίνεται συνήθης πρακτική.

Η εβραϊκή Βίβλος μάς πληροφορεί ότι η πολυγυνία, χωρίς να είναι ο κανόνας, όμως ήταν αποδεκτή στην αρχαία εβραϊκή κοινωνία και εθεωρείτο νόμιμη (Αβραάμ, Ιακώβ, Δαβίδ, Σολομών). Ομοίως και στην Κίνα μέχρι το τέλος της δυναστείας Qing/Ching (1911) και στην Ταϊβάν μέχρι το 1930, στην αρχαία Ινδία επίσης, καθώς και στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη μέχρι την επικράτηση του Χριστιανισμού. Πολυγυνία παρατηρήθηκε επίσης σε παραδοσιακούς πολιτισμούς ιθαγενών της Αμερικής, της Αφρικής και της Πολυνησίας.

Η  οικονομία  παίζει ρόλο στη μορφή που έχει ο γάμος σε μια κοινωνία. Έτσι, στην Αφρική, όπου η πολυγυνία είναι περισσότερο διαδεδομένη από κάθε άλλη ήπειρο, όποιος έχει πολλές συζύγους, έχει και περισσότερες πιθανότητες να γίνει πλούσιος. Αυτός και οι γιοι του αναλαμβάνουν την κοπή των δένδρων μιας περιοχής και τη δημιουργία καλλιεργήσιμων εδαφών και οι γυναίκες του στη συνέχεια καλλιεργούν τα νέα εδάφη. Έτσι πολλαπλασιάζεται η γη του και κατά συνέπεια και η τροφή του.

Επίσης και η θρησκεία παίζει ρόλο στη μορφή του γάμου. Οι περισσότερες χριστιανικές εκκλησίες απορρίπτουν την πολυγυνία, αλλά ο Λούθηρος φαίνεται ότι τη συμπαθούσε και πίστευε ότι στο μέλλον οι χριστιανοί θα είχαν περισσότερες από μια συζύγους. Γράφοντας στον Gregor Bück αναφέρει ότι το να παντρευτεί κανείς πολλές γυναίκες δεν έρχεται σε αντίθεση με τις ιερές γραφές.

Πολυγυνία ασκείται στον Καναδά, στις επαρχίες Saskatchewan και British Columbia. Την ίδια πρακτική ακολουθούν και στις ΗΠΑ οι φονταμενταλιστές Μορμόνοι ισχυριζόμενοι ότι δεν υπάρχει στη Βίβλο σαφής δήλωση ότι η μονογαμία είναι ο κανόνας. Και στις δύο αυτές χώρες πάντως η πολυγαμία απαγορεύεται.

Στον Ινδουισμό η πολυγυνία είναι νόμιμη σύμφωνα με τις ιερές ινδουιστικές γραφές.

Ο Μωαμεθανισμός επιτρέπει να παντρευτεί κάποιος μέχρι τέσσερις γυναίκες.

Οι έρευνες αποδεικνύουν ότι οι άνδρες που έχουν πολυγαμική οικογένεια  ζουν 12% περισσότερο από αυτούς που έχουν μονογαμική οικογένεια.

Οι μορφωμένες γυναίκες όμως την αποφεύγουν, γιατί γνωρίζουν τα προβλήματα που αναφύονται σε τέτοιες οικογένειες. Ο σύζυγος δεν φέρεται κατά κανόνα ισότιμα προς όλες τις γυναίκες του, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αντιζηλίες, έχθρες, φθόνος, μίσος και βίαιες συγκρούσεις μεταξύ τους, κυρίως επειδή  μέσα στην οικογένεια μεγαλώνουν ετεροθαλή αδέλφια με διαφορετικά συμφέροντα.

Στις σύγχρονες μουσουλμανικές κοινωνίες η πολυγυνία δεν είναι πάντα ο κανόνας. Στην Αλβανία (70% μωαμεθανοί) επικρατεί κυρίως η μονογαμία, το ίδιο και στην Τυνησία και στην Τουρκία. Η Τουρκία είναι η μόνη χώρα της Μέσης Ανατολής που έχει καταργήσει την πολυγυνία από το 1926. Ο πολύγαμος τιμωρείται με 5 χρόνια φυλακή. Η Τυνησία την κατήργησε το 1956.

Εκτός από την Τουρκία και την Τυνησία, στις υπόλοιπες μουσουλμανικές χώρες η πολυγυνία είναι νόμιμη, αν και στις περισσότερες από αυτές υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί, πχ να υπάρχει και η συγκατάθεση της πρώτης συζύγου. Πρόκειται όμως μάλλον για τυπική προϋπόθεση που στην πράξη καταστρατηγείται. Ωστόσο οι πολύγαμες οικογένειες είναι λιγότερες από τις μονογαμικές με εξαίρεση τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (η πολυγυνία είναι εδώ πολύ δημοφιλής και ενθαρρύνεται από τις αρχές).

Σήμερα όμως, με την αναζωπύρωση του θρησκευτικού φανατισμού στο μουσουλμανικό κόσμο, υπάρχει μια τάση  να νομιμοποιηθεί εκ νέου η πολυγυνία σε περιοχές που είχε τεθεί εκτός νόμου, όπως στις  μουσουλμανικές δημοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης (σημερινά κράτη της Τσετσενίας, Κιργιστάν, Τατζικιστάν, Καζακστάν, Αζερμπαϊτζάν, Ουζμπεκιστάν).

Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας της Τσετσενίας Ramzan Kadyrow είχε εκφραστεί δημόσια από το ραδιόφωνο υπέρ της πολυγυνίας με τον ισχυρισμό ότι η μείωση του πληθυσμού της χώρας δικαιολογεί τη νομιμοποίησή της.

Στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη, αν και η πολυγυνία είναι παράνομη από το 1950, σήμερα ενθαρρύνεται από σκληροπυρηνικούς θρησκευτικούς κύκλους και παρατηρείται αύξηση των περιπτώσεων.

Στο Σουδάν η πολυγυνία ενθαρρύνεται από την ίδια την κυβέρνηση.

Στην Τουρκία ο σύμβουλος του Ταγίπ Ερντογάν Ali Yüksel που αναφέρεται ως πολύγαμος, δήλωσε δημόσια την πρόθεσή του να πάρει και τέταρτη σύζυγο. Η δήλωσή του αυτή προκάλεσε τη μήνη των μέσων ενημέρωσης και του κόμματός του.

Μολονότι ακόμα και στις μουσουλμανικές χώρες φαίνεται να επικρατεί το μοντέλο της μονογαμικής οικογένειας, δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι οι φανατικοί ισλαμιστές προτρέπουν τους ομοθρήσκους τους να κάνουν πολυγαμικές οικογένειες και για άλλους λόγους αλλά ίσως και από ιδεολογική αντίθεση προς τις αξίες του δυτικού πολιτισμού.

Η πολυανδρία αντίθετα είναι σπάνια στις ανθρώπινες κοινωνίες αλλά πάντως υπαρκτή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Φαίνεται ότι στα πανάρχαια χρόνια της μητριαρχίας αυτή η μορφή της συμβίωσης ήταν η συνήθης. Από τότε όμως που οι άνθρωποι κατάλαβαν ότι το παιδί δεν το γεννά μόνη της η γυναίκα, αλλά ότι και ο άνδρας συμβάλλει στη διαιώνιση , η μητριαρχία και η πολυανδρία αντικαταστάθηκαν από την πατριαρχία και την πολυγυνία, ώστε να εξασφαλιστεί  η γνησιότητα των τέκνων και να περάσει σε αυτά η περιουσία της οικογένειας. Η έννοια της ιδιοκτησίας πρέπει να ισχυροποιήθηκε και να απέχτησε τη γνωστή ιερότητά της με την έναρξη της εποχής της πατριαρχίας.

Ίχνη μητριαρχίας και πολυανδρίας βλέπουμε στον κώδικα του Urukagina, βασιλιά της Λαγκάς στη Σουμερία ( -2300). Σύμφωνα με αυτόν τον κώδικα  το παλιό έθιμο της πολυανδρίας απαγορεύεται και η γυναίκα τιμωρείται με λιθοβολισμό.

Στην ινδική Mahabharata γίνεται μνεία πολυανδρίας, όταν η Draupadi παντρεύεται τους πέντε αδελφούς Pandava.

Στην αρχαία Σπάρτη η πολυανδρία συνηθιζόταν, κάτι που είχε εντυπωσιάσει τον Πλάτωνα, τον Ξενοφώντα και άλλους διανοούμενους της εποχής. Ο Πολύβιος αναφέρει την αδελφική πολυανδρία της Σπάρτης, κατά την οποία οι σύζυγοι της Σπαρτιάτισσας είναι αδέλφια ή στενοί φίλοι. Η περιουσία με αυτόν τον τρόπο παραμένει αδιαίρετη και η πατρότητα των τέκνων που θεωρούνται κοινά ασκείται συλλογικά.

Μαρτυρίες πολυανδρίας έχουμε και για τους Κέλτες.

Σύμφωνα με τον Ιούλιο Καίσαρα, η πολυανδρία ήταν συνήθης μεταξύ των αρχαίων Βρετανών. Αδέλφια ή ενίοτε ο πατέρας και οι γιοι του είχαν για σύζυγο την ίδια γυναίκα.

Οι Εφθαλίτες ή λευκοί Ούννοι κατά τον 5^ο και 6^ο  αιώνα ασκούσαν και αυτοί την πολυανδρία.

Στο Θιβέτ η πολυανδρία ήταν νόμιμη, μέχρι που την απαγόρευσε η κομμουνιστική Κίνα. Επίσης ίσχυε σε κοινωνίες της Πολυνησίας στις γυναίκες της ανώτερης τάξης, πριν ακόμα οι κάτοικοι έλθουν σε επαφή με το δυτικό πολιτισμό. Στα Κανάρια νησιά πολυανδρία είχαν οι ιθαγενείς Guanches που σήμερα έχουν εξαφανιστεί.

Στις περιοχές της Κίνας Yunnan  και Sichuan κάποιοι εξακολουθούν και σήμερα να ασκούν την πολυανδρία. Ομοίως και κάποιες μειονότητες στην Ινδία, το Μπουτάν, τη Σρι Λάνκα και το Νεπάλ. Στην Ινδία μέχρι πριν δύο γενιές τα παιδιά γνώριζαν το βιολογικό πατέρα τους, αποκαλούσαν όμως πατέρα τον μεγαλύτερο σε ηλικία σύζυγο της μητέρας τους και τους άλλους τους αποκαλούσαν θείους. Το 1994 σε ένα χωριό του Θιβέτ 37 γυναίκες είχαν από δύο συζύγους και τρεις γυναίκες είχαν από τρεις συζύγους η καθεμία.

Στην Αφρική βρίσκουμε την πολυανδρία σε κάποιες υποσαχάριες χώρες, στην Αμερική σε κάποιες κοινότητες ιθαγενών και επίσης στη φυλή Zoe της Βραζιλίας.

Η πολυανδρία απαγορεύεται από το Χριστιανισμό, το Μωαμεθανισμό, τον Ινδουισμό και την εβραϊκή θρησκεία. Όπου επιτρέπεται ή είναι έστω ανεκτή, οι σύζυγοι που μοιράζονται την ίδια γυναίκα είναι συνήθως αδέλφια και οι λόγοι ενός τέτοιου γάμου είναι καθαρά οικονομικοί. Η οικογενειακή περιουσία, αντί να μοιραστεί μεταξύ των απογόνων, παραμένει ακέραια κι έτσι οι φτωχοί κατά κανόνα αγρότες δεν κινδυνεύουν να λιμοκτονήσουν. Μαρτυρία ενός άνδρα από το Νεπάλ: «Μπορείς ακόμα και να γίνεις πλούσιος με μια κοινή σύζυγο, γιατί η περιουσία δεν μοιράζεται. Αλλιώς η περιουσία μοιράζεται και δεν έχεις αρκετό φαγητό να φας».

Άλλες αιτίες της πολυανδρίας είναι: ο έλεγχος του πληθυσμού και η διατήρηση των αριστοκρατικών τίτλων. Επίσης σε ταραγμένες εποχές ή εποχές πολέμων πάντα κάποιος άνδρας βρίσκεται στο σπίτι, όσο οι άλλοι απουσιάζουν.

Η πολυανδρία σήμερα έχει σχεδόν εξαφανιστεί, επειδή διώχθηκε συστηματικά τόσο από τις επικρατούσες θρησκείες (ειδικά όσες ευνοούν την πολυγυνία) όσο και από τη δυτική αντίληψη περί γάμου. Με άλλα λόγια έχει πέσει θύμα της δυτικοποίησης που από την εποχή της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα επιβάλλει σε πολλές παραδοσιακές κοινωνίες το δυτικό τρόπο ζωής. Η πολυγυνία αντίθετα άντεξε στη δυτικοποίηση και, όπως βλέπουμε σήμερα, τείνει να επανέλθει ακόμα και σε μουσουλμανικές κοινωνίες που την είχαν καταργήσει.

Το πρώτο μέρος του άρθρου δημοσιεύεται στην Ελεύθερη Ζώνη:http://www.elzoni.gr/html/ent/129/ent.26129.asp