Η μίμηση της ζωής στη λογοτεχνία

Δεν ξέρω πολλούς χαρούμενους ανθρώπους που να είναι καλλιτέχνες. Εννοώ μεγάλους καλλιτέχνες. Γενικά δεν ξέρω πολλούς χαρούμενους ανθρώπους που να σημάδεψαν την ανθρώπινη Ιστορία στην τέχνη, την πολιτική, τις επιστήμες. Οι χαρούμενοι άνθρωποι δεν έχουν κανένα λόγο να ξεβολευτούν από τη χαρούμενη ζωή τους και να ταλαιπωρηθούν ψάχνοντας για λύσεις και απαντήσεις στα αινίγματα του ανερμήνευτου κόσμου μας.

Θα ήθελα όμως εδώ να επικεντρωθώ ειδικότερα στους συγγραφείς, σ’ αυτούς τους ανθρώπους που αφήνουν τη ζωή να τρέχει έξω από την πόρτα τους, ενώ οι ίδιοι βυθίζονται στους εσωτερικούς τους κόσμους και μόνοι και σιωπηλοί αναπαράγουν μια μορφή ζωής που μιμείται την πραγματική, αλλά δεν είναι.

Η πραγματική ζωή είναι χαώδης και ασυνάρτητη. Εμείς προσπαθούμε να της δώσουμε μορφή μέσα στο μυαλό μας για να μπορέσουμε να τη ζήσουμε με κάποια συνέπεια και να μη διαχυθούμε προς τα έξω σαν άμορφος πολτός που ρέει τυχαία προς διάφορες κατευθύνσεις. Παρ’ όλα αυτά η ζωή μάς φυλάει εκπλήξεις, δεν είναι συνεπής προς το μοντέλο που έχουμε στο νου μας.  Αυτό μπορεί να μας προκαλέσει μια εφήμερη αναστάτωση, μετά όμως εντάσσουμε τη νέα ασυνέπεια στο αρχείο του εγκεφάλου μας και την προσαρμόζουμε στα δεδομένα μας. Με άλλα λόγια επιμένουμε να έχουμε ένα μοντέλο της ζωής μέσα στο κεφάλι μας. Αλλιώς θα σκορπιζόταν η σκέψη μας και θα μοιάζαμε με τους άτυχους τρελούς που παραπαίουν χωρίς έρμα μέσα σ ένα τοπίο ακατανόητο.

Η ζωή εκτός από χαώδης και ασυνάρτητη είναι επίσης και πολύπλευρη. Έχει τόσες όψεις, τόση ποικιλία, λειτουργεί σε τόσα πολλά επίπεδα  που το μυαλό μας αδυνατεί να τη συλλάβει ολόκληρη την ίδια στιγμή. Σε κάθε περίπτωση αντιδρούμε ανάλογα με το εξωτερικό ερέθισμα και άλλοτε γελάμε, άλλοτε κλαίμε, άλλοτε θυμώνουμε, άλλοτε διασκεδάζουμε, άλλοτε πενθούμε. Ζούμε δηλαδή τις διάφορες πλευρές της μεμονωμένα, όπως μεμονωμένα βλέπουμε τη ζωή μέσα στο μυθιστόρημα.

Ξεκινώντας να διαβάσουμε ένα μυθιστόρημα είμαστε ενήμεροι λίγο πολύ περί τίνος πρόκειται. Θα είναι ερωτικό, κοινωνικό, πολιτικό, αστυνομικό, θρίλερ. Αν πρόκειται πχ για αστυνομικό, περιμένουμε από το συγγραφέα να μας μιλήσει για έγκλημα, δράστη, θύμα, αστυνομία, μάρτυρες, αποδεικτικά στοιχεία, άλλοθι, υπόπτους. Ο συγγραφέας για να μην καταντήσει πληκτικός, θα διανθίσει την ιστορία του και με σύντομες πλάγιες ιστορίες ή σκηνές  που έχουν μικρή σχέση με το κύριο θέμα, αλλά που μας δίνουν έτσι την ψευδαίσθηση ότι παρακολουθούμε την πραγματική ζωή. Αν χάσει το μέτρο και οι πλάγιες αφηγήσεις επεκταθούν εις βάρος της κεντρικής αφήγησης, τότε έχει αποτύχει στο στόχο του κι εμείς θα κλείσουμε το βιβλίο απογοητευμένοι. Άλλο θέλαμε να διαβάσουμε και άλλο διαβάσαμε.

Η ζωή όμως δεν είναι μυθιστόρημα. Στην πραγματικότητα οι πλάγιες αφηγήσεις είναι όλες ισοδύναμες ή για να το πούμε αλλιώς, δεν υπάρχουν πλάγιες αφηγήσεις.  Τα γεγονότα της ζωής είναι ισοβαρή.

Καθόμαστε πχ  σε μια καφετέρια και πίνουμε τον καφέ μας συζητώντας με ένα συνεργάτη μας για το πώς θα πείσουμε ένα πελάτη να αυξήσει την παραγγελία του. Δίπλα μας ένα νεαρό ζευγάρι ανταλλάσσει ερωτικές διαχύσεις. Στο πάρκο απέναντι μια μαμά  μαλώνει το άταχτο παιδί της. Στο δρόμο ένας περαστικός κλέβει το πορτοφόλι ενός άλλου περαστικού και πιο κάτω ο τροχονόμος κόβει μια κλήση στον απρόσεχτο οδηγό. Στο διπλανό δρόμο περνά μια κηδεία, στο μαιευτήριο πιο πέρα μόλις γεννήθηκε ένα μωρό,  από την τηλεόραση μεταδίδεται ζωντανά ένας ποδοσφαιρικός αγώνας, μια γάτα μόλις γράπωσε ένα ποντίκι στην κουζίνα της καφετέριας, ο σερβιτόρος σκέφτεται τον πατέρα του που είναι στο νοσοκομείο,  στο διαμέρισμα από πάνω ένας άνδρας κακοποιεί τη γυναίκα του, λίγο πιο κάτω στο σχολείο βραβεύονται οι καλοί μαθητές, ένα τετράγωνο παραπέρα κάποιοι έριξαν μολότοφ σε μια βιτρίνα, μια ζητιάνα επαιτεί στο πεζοδρόμιο, ένας έμπορος παραλαμβάνει το νέο του εμπόρευμα,  στην αστυνομία ανακρίνεται κάποιος ύποπτος για φόνο, ένας οδηγός σταματημένος στο φανάρι σκέφτεται  τα χρέη του, ένας ανώμαλος  στο διαδίκτυο ανταλλάσσει μέιλ  μ’ ένα παιδάκι, ένας πολιτικός κάνει δηλώσεις στους δημοσιογράφους, μια νοικοκυρά μαγειρεύει παρακολουθώντας την αγαπημένη της τηλεοπτική εκπομπή κι αν θέλουμε να  το προχωρήσουμε, θα χαθούμε σε ένα αχανή λαβύρινθο, από τον οποίο δεν πρόκειται να βγούμε ποτέ.

Ξέρουμε βέβαια πόσο χαοτική είναι η ζωή και φυσικά είναι αδύνατο να συγχρονιστούμε και να βιώσουμε την ίδια στιγμή αλλεπάλληλα και αντιφατικά γεγονότα και τα συνακόλουθα συναισθήματα. Η προσωπική μας ζωή δηλαδή κυλά από τη μια κατάσταση στην άλλη με τρόπο σχετικά ομαλό. Φεύγοντας από το καφέ, όπου ζήσαμε την επαγγελματική πλευρά της ζωής μας,  ρίχνουμε μια αδιάφορη ματιά στη ζητιάνα που επαιτεί στο πεζοδρόμιο, περνάμε μπροστά από την κατεστραμμένη από τη μολότοφ βιτρίνα ,  βλέπουμε κάποιους σε ένα άλλο καφέ να παρακολουθούν το ζωντανό ματς από την τηλεόραση κι όσο για τα άλλα γεγονότα, τα αναρίθμητα που συμβαίνουν παράλληλα με τη δική μας επιστροφή στο σπίτι, δεν τα παίρνουμε είδηση, δεν θα τα μάθουμε ποτέ.

Η δική μας ζωή θα συνεχίσει να εκτυλίσσεται. Από επαγγελματική που ήταν θα γίνει κοινωνική σε λίγες ώρες που θα παρευρεθούμε σε μια επίσημη εκδήλωση, θα γίνει μιούζικαλ, αν συνεχίσουμε τη βραδιά μας σε ένα κέντρο με μουσική, θα γίνει πολιτική την άλλη μέρα που θα κάνουμε απεργία, θα γίνει τραγική, όταν μάθουμε ότι σκοτώθηκε σε τροχαίο ένας συγγενής μας, θα γίνει θρίλερ, όταν διαπιστώσουμε ότι κάποιος άγνωστος μάς παρακολουθεί εδώ και ώρα, θα γίνει δραματική, όταν ο καλός μας μάς εγκαταλείψει για κάποια άλλη, θα γίνει κομεντί, όταν ο νέος γείτονάς μας αρχίσει να μας φλερτάρει.

Αυτό το πολύπλευρο της ζωής είναι αδύνατο να το πάρει ο συγγραφέας και να το καταθέσει στο έργο του. Εκτός από το γεγονός ότι ο καθένας μας έχει μια συγκεκριμένη στάση απέναντι στον κόσμο που τον υποχρεώνει άλλα στοιχεία να τα θεωρεί ενδιαφέροντα και να τα συγκρατεί και άλλα να τα απορρίπτει ως αδιάφορα, ο συγγραφέας εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να αποτυπώσει ολόκληρη τη ζωή στο έργο του, ακόμα κι αν το ήθελε. Αναγκαστικά θα απομονώσει μια πλευρά της και αυτήν θα μας δείξει.

Το έργο του θα έχει λοιπόν ένα κεντρικό άξονα και πάνω σ’ αυτόν θα κινηθεί η πλοκή  του. Μπορεί φυσικά να εμπλουτίσει την ιστορία του με επί μέρους σκηνές που θα σπάνε την ευθύγραμμη πορεία της αφήγησης και θα μας δώσουν την ψευδαίσθηση ότι εδώ πρόκειται για την απεικόνιση της αληθινής ζωής, όμως δεν συμβαίνει καθόλου έτσι.

Οι διάλογοι της αφήγησης είναι ένα καλό παράδειγμα. Ποτέ οι άνθρωποι δεν μιλούν έτσι, όπως τους βλέπουμε να μιλούν στα μυθιστορήματα. Στην πραγματικότητα ο προφορικός λόγος μας είναι γεμάτος κενά, επαναλήψεις λέξεων και φράσεων, πάσχει συχνά από απεραντολογία και ασάφεια, σπάνια είναι καίριος και σπάνια μεταδίδουμε τη σκέψη μας με την ακρίβεια και την αμεσότητα που βλέπουμε να τη μεταδίδουν οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες.

Επίσης, στη διάρκεια ενός πραγματικού διαλόγου συμβαίνουν διάφορα άσχετα γεγονότα. Ενώ πχ συζητάμε με μια φίλη πάνω σ’ ένα προσωπικό μας θέμα, μας τηλεφωνεί  η πεθερά μας που θέλει να μας δώσει μια συνταγή για γλυκό. Ο διαχειριστής της πολυκατοικίας χτυπά την πόρτα μας και μας ενημερώνει για τη συνέλευση της πολυκατοικίας. Ζητάμε συγγνώμη από τη φίλη μας για να πάμε στην τουαλέτα. Απέξω ακούγεται ένας μακρινός κρότος. Το πλυντήριο ολοκλήρωσε την πλύση του. Κανένα από αυτά τα γεγονότα που αποτελούν την πραγματική ζωή δεν θα περάσει στο μυθιστορηματικό διάλογο, ο οποίος στοχεύει σε κάτι άλλο και όχι στην πεθερά, το διαχειριστή, την τουαλέτα, τον κρότο και το πλυντήριο.

Ο χρόνος επίσης στο μυθιστόρημα δεν αντιστοιχεί στον πραγματικό χρόνο. Μια και μιλάμε για διάλογο, θα πάρουμε πάλι αποδώ ένα παράδειγμα. Ο πραγματικός διάλογος , επειδή είναι φλύαρος, διαρκεί πολύ περισσότερο από το μυθιστορηματικό. Δέκα γραμμές λογοτεχνικού διαλόγου μπορεί να αντιστοιχούν σε δέκα λεπτά πραγματικής συνομιλίας με κενά σιωπής, επαναλήψεις και διακοπές από εξωτερικούς παράγοντες που δεν αφορούν στη γραπτή αφήγηση.

Πιο πολύπλοκη γίνεται η κατάσταση, όταν ο συγγραφέας περιγράφει. Επειδή εδώ τον κύριο λόγο έχει η υποκειμενική ματιά του αφηγητή, τα πράγματα και τα πρόσωπα αλλοιώνονται κατά την εκτίμησή του. Πόσο όμορφη άραγε ή πόσο άσχημη είναι η γυναίκα που μας παρουσιάζει;  Η γειτονιά όπου εστιάζει την ιστορία του είναι πράγματι τόσο άθλια και βρώμικη;  Οι άνθρωποι είναι τόσο καλοί ή τόσο κακοί, όσο θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε;  Η απάντηση είναι όχι, επειδή η ομορφιά και η ασχήμια δεν είναι απόλυτες έννοιες, οι δε άνθρωποι δεν είναι καλοί ή κακοί, είναι καλοί και κακοί συγχρόνως. Όμως αν ο συγγραφέας παρασυρθεί σε τέτοιες αμφισημίες, ο κεντρικός άξονας της ιστορίας του θα σπάσει και οι αναγνώστες του θα βρεθούν σε ένα πέλαγος  και δεν θα βλέπουν πουθενά στεριά.

Αλλά ίσως το πιο σημαντικό από όλα είναι μια λεπτομέρεια που συνήθως δεν προσέχουμε. Οι μεγάλοι συγγραφείς –όπως όλοι οι μεγάλοι, θα έλεγα – δεν είναι συνηθισμένοι άνθρωποι. Η ζωή τους δεν κυλά γαλήνια με μικρές ανησυχίες και μικρές χαρές. Βασανίζονται συχνά από τα οράματά τους, τους «δαίμονές» τους, η προσωπική και οικογενειακή τους ζωή είναι διαταραγμένη, δυσκολεύονται να διαπραγματευθούν με τον κόσμο, είναι υπερευαίσθητοι και γι αυτό και το παραμικρό μπορεί να τους αναστατώσει, έχουν πάθη και δεν είναι ευτυχισμένοι.

Αν ήταν, δεν θα κάθονταν να γράψουν, θα απολάμβαναν την ευτυχία τους.

Πόσο όμως κοντά στην πραγματικότητα είναι ο κόσμος που περιγράφουν στο έργο τους, εφόσον οι ίδιοι δεν τα πάνε καλά με τον αληθινό κόσμο;

Ένας καθημερινός, ήσυχος άνθρωπος, χωρίς ταλέντο και χωρίς εσωτερική ανάγκη να γράψει, αν έγραφε, σίγουρα θα μας μιλούσε πιο άμεσα για τον κόσμο, μέσα στον οποίο ζούμε.  Η επιστολή ενός χωρικού που γράφει στο γιο του που ζει στην πόλη είναι πολύ πιο αυθεντική στη συγκεκριμένη περίπτωση από ένα ολόκληρο μυθιστόρημα.

Τελικά, η ιστορία που μας αφηγείται ένας συγγραφέας πόση αντιστοιχία έχει με την πραγματική ζωή;  Στην υποθετική περίπτωση που καταστρέφονταν τα πάντα και σώζονταν μόνο τα μυθιστορήματα,  θα έμενε πίσω μια αυθεντική εικόνα του κόσμου μας ή θα ήταν αυτή μια αλλοιωμένη εικόνα; Θα καθρέφτιζε η λογοτεχνία τον κόσμο που ζούμε ή έναν άλλον που δεν αντιστοιχεί στον πραγματικό;

Θα μπορούσαμε να πούμε - για να παραφράσουμε το γνωστό ορισμό ότι η Τέχνη  αντιγράφει τη ζωή - ότι δεν την αντιγράφει ακριβώς. Αναπαράγει μια άλλη ζωή που μιμείται την αληθινή.