Εγκληματικότητα και βία (σε τρία μέρη) Α' Από την πρωτόγονη βία στον οργανωμένο πόλεμο

Κανείς ισορροπημένος άνθρωπος δεν μπορεί ασφαλώς να ισχυριστεί ότι η βία και η εγκληματικότητα είναι ομαλές εκδηλώσεις μέσα στην οργανωμένη κοινωνία και ότι δεν πειράζει, αν πότε-πότε κάποιος ληστεύεται ή δολοφονείται. Αυτό εθεωρείτο από πάντα αντικοινωνική- παραβατική συμπεριφορά και η νομοθεσία από την εποχή του Χαμουραμπί και από πολύ πιο πριν ακόμα  την καταδίκαζε και την τιμωρούσε.

Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τον πόλεμο που είναι και αυτός καθαρή βία και εγκληματική συμπεριφορά, αν και σε όλες τις γλώσσες του κόσμου από τα αρχαιότατα χρόνια ως σήμερα ο πόλεμος συνοδεύεται με λέξεις που σημαίνουν ήθος, αξία, αρετή και γενικώς ανώτερη στάση ζωής.

 Πώς γίνεται δυο συμπεριφορές που μοιάζουν τόσο πολύ μεταξύ τους να έχουν περάσει στη συνείδησή μας ως δύο εντελώς  διαφορετικές και άλλης ηθικής τάξεως συμπεριφορές;  

 Η αφετηρία τους πάντως φαίνεται ότι είναι η ίδια. Κάποτε, στο πολύ μακρινό παρελθόν, όταν ακόμα ο ανθρώπινος νους δεν μπορούσε να διακρίνει το καλό από το κακό, αλλά μόνο το βλαβερό και το ωφέλιμο, όταν δηλαδή ακόμα δεν είχε κατασκευάσει κανένα κώδικα ηθικής, λέξεις όπως πόλεμος, εγκληματικότητα και βία δεν υπήρχαν βέβαια στο λεξιλόγιό του. Ανάμεσα στις πρώτες λέξεις που έπλασε,  θα πρέπει να ήταν αυτές που θα σήμαιναν «πείνα», «τροφή», «θήραμα» και «αυτός που έχει τροφή κι εγώ δεν έχω». Το βλαβερό λοιπόν για τον πολύ πρωτόγονο πρόγονό μας είναι η πείνα και το ωφέλιμο είναι η τροφή που ίσως την κατέχει κάποιος άλλος. Αυτή την τροφή πρέπει να την αποχτήσει εκείνος οπωσδήποτε και επειδή ο άλλος δεν πρόκειται να του την παραχωρήσει ευχαρίστως, αυτός θα του την αποσπάσει με τη βία. Το παιχνίδι επίθεση-άμυνα τού είναι ήδη γνωστό, παίζεται στη φύση πολύ πριν την εμφάνιση των ανθρωπιδών, άρα τίποτα το περίεργο δεν υπάρχει σ’ αυτό. Και επειδή ακόμα δεν έχει προκύψει ο ηθικός κώδικας που απαγορεύει την κλοπή, η πράξη αυτή γίνεται με ενστικτώδη απλότητα.

 Η φύση μας είναι επιθετική. Δεν μας αρέσει, όμως έτσι έχει φτιαχτεί το είδος μας. Η  φυσική μας τάση είναι να κάνουμε επίθεση, να σκοτώνουμε τη λεία που θα αποτελέσει την τροφή μας ή να εξουδετερώνουμε τον άλλο που  κατέχει τη λεία που εμείς εποφθαλμιούμε. Ο άλλος μπορεί να είναι κάποιος της ομάδας μας που δεν θέλει να μοιραστεί μαζί μας την τροφή του. Θα του επιτεθούμε και αν είμαστε πιο δυνατοί, θα αρπάξουμε την τροφή του. Αν αποδειχθεί ότι αυτός είναι πιο δυνατός, εμείς θα μείνουμε νηστικοί και ο άλλος θα έχει δώσει δείγματα της υπεροχής του και κάποια στιγμή μπορεί να γίνει και αρχηγός της ομάδας – αν δεν βρεθεί κάποιος ακόμα πιο ρωμαλέος από αυτόν. Η υπεροχή του αυτή  εκτός των άλλων πλεονεκτημάτων εξασφαλίζει και την επιδοκιμασία των θηλυκών μελών της ομάδας που ενστικτωδώς στρέφονται προς το αρσενικό με τα πιο ισχυρά επιθετικά γονίδια. Η γέννηση  αντιγράφων του αρχηγού θα βάλει στην άκρη όσα αρσενικά δεν έχουν στο έπακρο αυτή την ιδιότητα. Το γένος μας θα πολλαπλασιαστεί προς αυτή την κατεύθυνση και οι ασθενικοί μας πρόγονοι θα σβήσουν.

Το να εξουδετερώνεις λοιπόν αυτόν που σου επιτίθεται ή αυτόν που έχεις βάλει εσύ στο μάτι, είναι μια σπουδαία ικανότητα και έτσι θα παραμείνει στη συλλογική μας μνήμη  μέχρι σήμερα. Όταν η γλώσσα μας αργότερα θα γίνει πιο πλούσια και πιο λεπτομερής, θα αναφανούν πολλές λέξεις που θα εκφράζουν αυτή την ικανότητα: γενναιότητα, ανδρεία, αρετή, ηρωισμός, ρώμη, θάρρος, τόλμη και άλλες πολλές. Πιο κάτω θα επιχειρήσουμε μια σύντομη ετυμολογική ανάλυση μερικών από αυτές.

 Η επιθετικότητα, δηλαδή η βία, έχοντας καλό σύμβουλο την πείνα στρέφεται επίσης πολύ εύκολα και στη γειτονική ομάδα που έχει αποθέματα τροφής. Οι ομάδες συγκρούονται μεταξύ τους - ακόμα δεν έχει προκύψει ο ηθικός κώδικας που  απαγορεύει την κλοπή – και προσπαθούν να αρπάξουν η μια την τροφή της άλλης. Ανάλογα την περίσταση οι ομάδες άλλοτε επιτίθενται και άλλοτε αμύνονται , όχι όμως περί πάτρης αλλά περί τροφής. Αργότερα αυτές οι δύο έννοιες θα συμπτυχθούν σε μία, αλλά ακόμα έχουμε δρόμο μπροστά μας.

 Όταν μια μερίδα ανθρώπων εγκαθίσταται μόνιμα σε κάποια περιοχή και αρχίζει να καλλιεργεί τη γη, τα πράγματα δείχνουν να είναι καλύτερα. Τώρα η αγωνία για τον επιούσιο δεν είναι τόσο μεγάλη, γιατί ο γεωργός αποθηκεύει το περίσσευμα της παραγωγής του για τις δύσκολες μέρες του χρόνου. Ναι, αλλά δυστυχώς δεν έγιναν γεωργοί όλοι μας οι πρόγονοι την ίδια μέρα. Έξω από τους γεωργικούς οικισμούς περιφέρονται ακόμα οι νομάδες κυνηγοί που μυρίζονται τα αποθέματα τροφής που είναι εκεί μέσα κρυμμένα. Και αυτοί είναι ακόμα άγριοι, δεν έχουν ηρεμήσει όπως οι γεωργοί. Στις συγκρούσεις γεωργών-κυνηγών αρχίζει να σχηματίζεται στο μυαλό των πρώτων η αμυδρή ιδέα της πατρίδας. Ο οικισμός είναι ο χώρος τους, τα αγαθά στις αποθήκες είναι δικά τους, τα απέχτησαν με μόχθο και ιδρώτα, δεν θα έρθουν τώρα οι εχθροί να τους τα αρπάξουν με τη βία. Οι γεωργοί υπερασπίζονται το χώρο τους λοιπόν και άλλοτε καταφέρνουν να διώξουν τον εχθρό, άλλοτε όχι. Πάντως αγωνίζονται, δηλαδή αντιτάσσουν βία στη βία ή αλλιώς πολεμούν.

 Αργότερα, όταν οι κυνηγοί λιγοστεύουν και πληθαίνουν οι γεωργικοί οικισμοί,  ο πειρασμός παίρνει άλλη μορφή. Είναι τώρα ο γειτονικός οικισμός και θα ήταν πολύ ωραίο αν μπορούσαν να αρπάξουν τα αποθέματα τροφής των γειτόνων και να διπλασιάσουν τα δικά τους. Εξάλλου η ζωή εξακολουθεί να είναι δύσκολη, η παραγωγή δεν είναι πάντα εξασφαλισμένη και έρχονται συχνά χρονιές μεγάλης σιτοδείας. Επίθεση λοιπόν και αρπαγή. Και αν υπάρξει αντίσταση – που υπάρχει οπωσδήποτε – τότε έχουμε αιματοκύλισμα, λεηλασία, φωτιά και αιχμαλωσία των πολύ χρήσιμων για διάφορους σκοπούς γυναικών.

 Από την άλλη μεριά εκείνοι που δέχονται την επίθεση, αμύνονται υπέρ βωμών και εστιών. Εστίες έχουν οπωσδήποτε, γιατί εκεί μαγειρεύουν το φαγητό τους. Αλλά έχουν και βωμούς μια και υποπτεύονται ότι υπάρχουν πνεύματα αόρατα, αγαθοποιά ή δαιμονικά. Αν καταφέρουν να απωθήσουν τον εχθρό, πιστεύουν ότι τους συμπαραστάθηκαν τα αγαθοποιά πνεύματα. Αν όχι, δεν πιστεύουν τίποτα, γιατί είναι νεκροί. Και οι επιτιθέμενοι περίπου τα ίδια σκέφτονται. Αν δεν καταφέρουν να διαλύσουν τον οικισμό, πιστεύουν ότι τα πνεύματα εκείνη την ημέρα δεν ήταν ευνοϊκά μαζί τους. Αν όμως νικήσουν, τότε η χαρά τους είναι μεγάλη και επίσης μεγάλη είναι τώρα και η περιοχή που ελέγχουν.

 Εδώ μπορούμε να ανιχνεύσουμε τα πρώτα σπέρματα  των κατακτητικών διαθέσεων που στους ιστορικούς χρόνους  θα αποτελέσουν την πάγια τακτική όλων ανεξαιρέτως των προγόνων μας καθώς και τις ιμπεριαλιστικές τάσεις ορισμένων κρατών που ταλαιπώρησαν πολύ την υπόλοιπη ανθρωπότητα.

Επίσης να σημειώσουμε ότι η συνήθεια που είχαν οι πρόγονοί μας των ιστορικών χρόνων, να κάνουν πριν από τη μάχη θυσίες  και διάφορες μαντείες για να βολιδοσκοπηθούν οι διαθέσεις του θείου, πρέπει να έχουν τη ρίζα τους σε εκείνες τις πρωτόγονες δεισιδαιμονίες. Οι θεοί, δεν μπορεί, πρέπει να είναι με το μέρος μας. Μερικοί μάλιστα θεοί είναι ολοκάθαρα προστάτες μας. Η θεά Αθηνά προστατεύει την Αθήνα, η Θεοτόκος την Κωνσταντινούπολη και η Ιωάννα της Λωρραίνης δεν ήταν παρανοϊκή που έβλεπε σε οράματα τον αρχάγγελο Μιχαήλ και τις άγιες Μαργαρίτα και Αικατερίνη να τη διαβεβαιώνουν ότι οι Γάλλοι θα νικούσαν τους Άγγλους. Κάπως έτσι μπλέκεται και η θρησκεία με τον πόλεμο και οι ιεράρχες ανά τους αιώνες αναλαμβάνουν το ευγενικό καθήκον να ευλογήσουν τα όπλα που θα χαρίσουν σε λίγο το θάνατο σε άλλους ανθρώπους.

 Ας επανέλθουμε όμως στους μακρινούς μας προγόνους.

Οι πρωτόγονες συγκρούσεις για αρπαγή λείας εξελίχθηκαν σιγά-σιγά σε αυτό που λέμε πόλεμος. Το εφευρετικό ανθρώπινο μυαλό άρχισε να κατασκευάζει ειδικά όπλα γι αυτή τη δουλειά, επιθετικά, που είχαν στόχο τον άλλο άνθρωπο, και αμυντικά που είχαν στόχο την αυτοπροστασία. Τα ανοργάνωτα μπουλούκια που ορμούσαν ασύνταχτα εναντίον των αντιπάλων τους, οργανώθηκαν καλύτερα και έγιναν στρατός. Μπήκαν κανόνες, πειθαρχία και υπακοή στον αρχηγό για καλύτερα αποτελέσματα, μελετήθηκαν μέθοδοι επίθεσης και μέθοδοι άμυνας, μέθοδοι πολιορκίας, διάφορες πονηρίες που λέγονται σήμερα κατασκοπεία και αντικατασκοπεία και παράλληλα με αυτή την εξέλιξη αναδύθηκε από τα σκοτάδια του νου μας ένας κώδικας ηθικής που η γλώσσα μας τον απέδωσε με νέες λέξεις λεπτότερης σημασίας.

Σε κάποια στιγμή μάλιστα αυτής της μοιραίας πορείας ορισμένες παλαιότερες λέξεις έχασαν την αρχική τους πεζή σημασία και μεταμορφώθηκαν σε λέξεις ευγενικές, όπως π.χ. η λέξη τιμή. Η τιμή ενός πράγματος – ενός πιθαριού με λάδι, ενός σάκου με σιτάρι ή ενός αιχμαλώτου – έγινε συνώνυμη της υπόληψης και του καλού ονόματος. Οι εστίες, το ξαναείπαμε, από τζάκια όπου μαγειρεύεται το φαγητό, έγιναν ο ιερός χώρος του σπιτιού (θεά Εστία) και κατόπιν η πατρίδα. Η ίδια η πατρίδα είναι η γη των πατέρων, η σταθερή και αδιαφιλονίκητη περιοχή που ορίζεται ως δική μας και που κανείς ξένος δεν έχει δικαίωμα να  διεκδικήσει.

Η αρετή, μια άλλη ωραία λέξη, έχει τη ρίζα της στον Άρη, το θεό του πολέμου, και η λέξη Άρης προέρχεται από το άρρην, το πλάσμα δηλαδή με τις αρσενικές ιδιότητες. Αποδώ και η λέξη άριστος, αυτός που έχει αρετή, δηλαδή πολεμική ανδρεία, η δε ανδρεία είναι φανερό ότι προέρχεται από το ανήρ. Ας προσθέσουμε εδώ και την ετυμολογία της λέξης ήρως που έχει συγγένεια με το λατινικό servo, δηλαδή διαφυλάσσω κάτι άθικτο και αυτό το κάτι μπορεί να σημαίνει πατρίδα, παλιότερα όμως θα σήμαινε οπωσδήποτε τροφή. Γενναίος είναι αυτός που κατάγεται από καλή γενιά, από γενιά δηλαδή που στο παρελθόν είχε δώσει δείγματα ανδρείας και γι αυτό το λόγο κυριάρχησε τελικά στην ευρύτερη ομάδα. Τέλος η λέξη ρώμη προέρχεται από το ρήμα ρώομαι που σημαίνει εφορμώ, επιτίθεμαι.

Η κλοπή εν τω μεταξύ έχει περάσει στην ανθρώπινη συνείδηση ως ανήθικη πράξη: κανείς δεν έχει το δικαίωμα να μας πάρει αυτό που κατέχουμε, είτε είναι αυτό ένα δοχείο με λάδι είτε μια περιοχή που ανήκει στην πατρίδα.

Ο πόλεμος καταλήγει να γίνει η οργανωμένη και αποδεκτή από το σύνολο μορφή της βίας – μιας βίας με την οποία  μας εφοδίασε η φύση - και εμείς στη συνέχεια τον κάναμε ιερή υποχρέωση και θεσπίσαμε και κανόνες, πώς να πολεμούμε, πότε να επιτιθέμεθα, πότε να υποχωρούμε, τι να κάνουμε τον εχθρό, πότε να τον αιχμαλωτίζουμε, πότε να τον ανταλλάσσουμε με δικούς μας αιχμαλώτους, πότε και πώς να τον εκτελούμε. Ένας ολόκληρος κώδικας ηθικής πολέμου αναπτύχθηκε που περιελάμβανε ορκωμοσία, εκούσιο θάνατο, ηθικό στιγματισμό για λόγους προδοσίας αλλά και εκτέλεση προς παραδειγματισμό, βαθιά ντροπή και περιφρόνηση σε περίπτωση δειλίας, παρασημοφόρηση για πράξεις ηρωισμού. Μετά από χιλιάδες χρόνια πολέμων κάθε μορφής, σήμερα είναι πολύ δύσκολο να αμφισβητήσουμε αυτό τον κώδικα ηθικής του πολέμου, αν και ο ίδιος ο πόλεμος ως ιδέα μάς είναι πλέον απεχθής.

Βέβαια παρά τον επίσημο αυτό ηθικό κώδικα,  οι βιαιότητες , οι αγριότητες, και οι ωμότητες που διαπράττονται σε καιρό πολέμου είναι ανήκουστες και όσοι έχουμε μεγαλώσει σε απόλεμες κοινωνίες ανατριχιάζουμε και μόνο που τις ακούμε. Είναι πολύ άτυχοι εκείνοι που ακόμα και σήμερα σε πολλά σημεία του κόσμου αλληλοσκοτώνονται, επειδή δεν μπορούν να λύσουν με άλλο τρόπο τις διαφορές τους. Εκεί  η βία και η εγκληματικότητα ενδεδυμένες  τον απατηλό πέπλο που ονομάζεται πόλεμος, εξακολουθούν να ορίζουν και να θερίζουν τις ζωές των ανθρώπων.

Το άρθρο αναρτήθηκε στην http://bibliotheque.gr/?p=29098